Arşiv Geçmiş Zaman Hikayeleri

Antalya, Rodos ve Belçika Kongosu: Moise Levy’nin Hayatı

Nedense 1890larla Birinci Dünya Savaşı arasında özellikle Rodos’tan Sefaradların büyük bir göçü olmuş ve bu Yahudiler dünyanın uzak noktalarına yerleşmiş. Bazıları Seattle ve New York gibi Amerika şehirlerine giderken, bir kısmı yönünü Afrika’ya çevirmiş. Bu dalga ile o zamanki Belçika Kongosu’nda bir Yahudi toplumunun temelleri atılmış.

Sömürge Toplumunda Osmanlılı Yahudiler

Bugün adı Lumumbashi olan Elisabethville şehrinin kurulmasında rol oynayan bu Sefarad topluluk, Leopold II’nin sömürgeci düzeninin destekçileri olarak çalışmış. Daha sonraları yine Rodosluların azımsanmayacak sayılarla yerleştiği Güney Afrika ile ilişki kurmak ve Orta Afrika ile Güney Afrika arasındaki demiryollarını kurmakta da bu Yahudiler etkili olmuş. Bu toplum maalesef sıklıkla sömürgeci yönetimle işbirliği halindeymiş. Katanga’da ilk madenlerin açılmasında da, Elisabethville şehrinin kurulmasında da önemli roller oynamışlar. Belçika Kongosu’nun ırkçı düzeninde büyüyen Rodoslu bir ailenin kızı olan Solly Benatar Elisabethville’i ne kadar güzel hatırlasa da ırkçı bir düzen olduğunu, yerli siyah halkın birçok yere gitmesinin yasak olduğunu söylüyor. Genel olarak bağımsızlık öncesi Kongo’da beyaz göçmenlere siyah yerliler arasında sosyal ilişkilerin neredeyse hiç var olmadığı söylenebilir ve buna Yahudiler de dahil.

1950’lerde bir düğün

Bu toplumun Yahudilerinin hikayelerini ve fotoğraflarını toplamaya çalışan bir sitede soyadlar Türkiye Yahudilerini tanıyanlara tanıdık gelecektir: Hason, Danon, Yeruşalmi, Benatar, Alhadef, Şarhon, Soriano, Moreno, Franko, Kapuleto, vb. Aynı şekilde Estreya, Sarika, Jako, Jojo gibi adlar da. Frankofon bir ortamda yaşayan bu Yahudiler evlerinde ve aralarında Ladino kullanmayı devam ettirdiler ancak okul ve iş konularında Fransızca hayatlar sürdürdüler. (Bu nedenle hala Kongo Yahudi toplumu ile ilgili kaynaklar neredeyse tamamen Fransızca)

Levy’nin Kongo’ya Gidişi

Toplum büyüdükçe önce bir sinagog ve ardından kabiliyetli bir haham ihtiyacı hissettiler. Elisabethville Sinagogu böylece 1930 yılında açıldı. Yönetimi ele almaya Rabi Moise (Türkçe Moiz) Levy ise 1937’de geldi. Levy 1915’te Antalya’da, Osmanlı yönetimi altında doğmuştu ancak İtalyan yönetimi altındaki Rodos’ta büyümüştü. Rodos’taki meşhur Sefarad yeşiva’sından (din adamı yetiştiren okul) mezun olan Levy 22 yaşında haham olarak onaylanmıştı. Mesleğini icra etmek için 1937’de zaten çoğunlukla Rodoslulardan oluşan Kongo Yahudilerine katıldı ve böylece ilk Kongo hahamı oldu.

Sömürgeci hükümetle olabildiğince toplumun arasını iyi tutmaya çalışan Levy Yahudiler arasındaki anlaşmazlıklarda aracılık yapan bir rol üstlendi. Ayrıca Elisabethville merkezli olmasına rağmen Orta Afrika’daki diğer küçük Yahudi toplumlarının da dini ihtiyaçları için çalıştı. 1953 itibariyle Belçika Kongosu, Ruanda, Burundi ve bugün Zambia olan Kuzey Rodezya’nın Hahambaşı olarak görev yapmaya başladı. Sömürgeci yönetimin güvenini kazanan Levy Belçika krallarıyla görüşen ve yerel yöneticilerle sıkı ilişkileri olan, danışılan bir lider haline gelmişti kısa sürede.

Hahambaşı Levy ve Belçika Kralı Baudouin – Kralın Elisabethville ziyareti, 1955

Belçika’dan 1960 yılında bağımsızlığını kazanan Kongo Cumhuriyeti’nde Katanga eyaleti ayrılık isteyince Levy bu eyaletin başındaki Moise Tshombe için batı ülkeleriyle diplomatik görüşmelerde bulunmuştu. Levy ülkenin onur madalyası olan Milli Leopar Nişanesi’ne de layık görülmüştü. Ancak 1991’de o sırada adı Zaire olan Kongo devletinin çökmesiyle Levy, 70’lerden beri küçülen Yahudi toplumunun birçok üyesi gibi, sonunda Belçika’ya taşınmış 2003 yılında orada vefat etmişti. 1937’den 1991’e Kongo Yahudilerinin lideri olmuştu.

Moise Tshombe Weizman Salonu’nda, Elisabethville 1961/62
Soldan sağa: Rabi Moise Levy, Sarah Levy , Daniel Hasson, Moise Tshombe, başka bir Hasson, Selim Mizrahi

Kimdi Kongo Yahudileri?

Levy’nin bu ilginç hayatı ve dünya tarihinin en korkunç sömürgecilerinden birindeki Yahudi toplumu bekleneceğinden az araştırmaya konu oldu. 2000 yılında Milantia Bourla-Errera’nın Moïse Lévy, un rabbin du Congo (1937-1991) (Moise Levy, Kongo’da bir Haham (1937-1991)) adlı kitabı yayınladı. Henüz çevirisi bulunmayan bu kitap Levy ve Kongo Yahudi toplumunu konu ediden en kapsamlı çalışma. Bu ilginç toplum ve liderinin Osmanlı’dan Kongo’ya olan hayatı ile ilgili daha çok şey öğrenebiliriz.

Hayatının sonlarına doğru Moise Levy

Kaynak bağlantılar:

http://sefarad.org/diaspora/congo/

https://en.wikipedia.org/wiki/Mo%C3%AFse_L%C3%A9vy

http://mukanda.univ-lorraine.fr/biblio/moise-levy-un-rabbin-du-congo-1937-1991

https://www.cclj.be/actu/politique-societe/independance-juifs-congo-se-souviennent