Arşiv Avlaremoz Dosya Göze Çarpanlar Kültür Sanat

Nazilerden kurtarılan 13. yüzyıl elyazması 

13üncü yüzyılın sonlarında yazılan Worms Mahzor’u Gestapo’dan kaçırıldıktan ve şehrin katedrallerinden birinin kulelerinde saklandıktan sonra Holokost’un yıkımından kurtuldu.

Kaynak: The Librarians

Çeviri: Selin Toledo

10 Kasım 1938, Kristallnacht’ın ertesi sabahı.

Parçalanmış camlar sokakta parıldadı ve Yahudi işyerlerinin ve sinagogların dumanlı kalıntıları, şiddete ve önceki akşam Nazi çeteleri tarafından teşvik edilen azgın yıkıma şahitlik etti. O sabah 30 bin Yahudi’nin evlerinden tutuklanması ve kaderlerini bekleyecekleri konsantrasyon kamplarına sürülmesiyle Almanya’da sokakları tüyler ürpertici bir sessizlik kapladı. Yahudi cemaatinin kalplerini, üyeleri hasarları teftiş ederek güvenliklerini  ve geleceğin onlar için ne getireceğini sorgularken bir korku sardı.

Yerel kültür kurumlarının müdürü ve Worms şehrinin arşivcisi Dr. Freidrich M. İllert hemen hasarın çoğu kişinin algılayabileceğinden çok daha fazla olduğunu farkına vardı. Hasar sadece yangınlarda kaybedilen fiziksel iş ve ibadet yerleri değildi; Yahudi cemaatinin tarihi belgeleri ve arşivleri de pekala kurbanlardan biri olabilirdi. Worms Büyük Sinagogu yanıp kül olmuştu ve Dr. İllert, binayla birlikte telafi edilemeyecek tarihi belgeler ve kitapların da kaybolmuş olabileceğinden korkuyordu.

Worms Mahzorundan bir sayfa, NLI Koleksiyonlarından.

Arşivde iki ciltlik elyazması olan Worms Mahzor’u da yer alıyordu; birinci cilt 1272’de, ikincisiyse 1280’de yazılmıştı. İki ciltlik set, hazanlar tarafından Büyük Worms Sinagogu cemaatine geleneksel bayram ayinlerini düzenlemek için yüzyıllarca kullanılmıştı.

İki cilt farklı katipler tarafından yazılmıştı ve nerede yazıldıkları kesin olarak belli değil. İlk cilt, katip Simcha ben Yehuda tarafından yazılmıştı ve Pesah’ın yedinci günü duasında bir kenar notu var: “Bu dua o günde yüksek sesle okunur, Würzburg ayinindeki gibi.” Bu notasyona ve elyazmasında yer verilen, bu bölgeden çıkan diğer belgelere benzerliği olan çizimlere göre bu cildin Würzburg bölgesinden geldiğine inanılıyor.

Dekoratif Aşkenaz kaligrafisiyle parşömen üstüne yazılan Mahzor, renkli mürekkeplerle çizilmiş resimler ve süslemeler içeriyor. 14. yüzyıla kadar yıllar boyunca, birinci cilde farklı hazanlar kendi notlarını eklediler. Bu da Mahzor’un asırlardır ayinlerde kullanıldığını gösteriyor.

Worms Mahzorundan bir sayfa, NLI Koleksiyonlarından.

13. yüzyıl elyazması aynı zamanda bilinen en eski yazılı Yidiş  örneğini içeriyor. Mahzor’un katibi bu ağır kitabı sinagoga ayinler için taşıyan adama bir hayır duası yazmış. Geleneksel olarak Pesah’ta okunan çiy duasının harfleri arasına gizlenmiş dua şöyle diyor: “O ki bu Mahzor’u sinagoga taşıyacak, ona iyi bir gün ışıldasın.

Mahzor taşıyıcısı için “B’daato” harflerinin içine gizlenmiş hayır duası. NLI Koleksiyonlarından.

Dr. İllert ümitsiz bilgi arayışı sırasında cemaat arşivinin Büyük Sinagogu mahveden felaketten kurtulduğunu keşfetti ama arşivin nerede olduğu ve nasıl kurtulduğu bir gizem olarak kaldı. Dr. İllert arşivi bulmak için Worms belediyesinin ve Hesse Eyaleti hükumetinin yardımına başvurdu ama büyük çabalarına karşın arayışları boşuna oldu.

Yıllar sonra, 1943 yazında, Dr. İllert Darmstadt’da yerel Gestapo memurları tarafından yabancı elyazmalarını deşifre etmeye saraya davet edildi. Kitaplara bakmaya sarayın merdivenlerinden bodrum katına götürüldü. Önünde duranlara üstünkörü bir baktıktan sonra Dr. İllert Worms Yahudi cemaatinin arşivlerine baktığını farketti. Hızlı bir araştırmadan sonra değerli Worms Mahzoru’nun o kitap ve belge yığınının derinliklerinde olduğunu keşfetti.

Worms Mahzorundan bir sayfa, NLI Koleksiyonlarından.

Dr. İllert arşivleri ve tarihi belgeleri olası Nazi tahribatından kurtarmaya kararlıydı. Yavaşça ve metodik bir şekilde, kendini büyük tehlikeye sokarak bodrumdan parçaları çıkarmaya başladı. Arşivleri, korumak amacıyla şehrin katedrallerinden birinin kulelerine taşıdı, bu karar aynı zamanda belgeleri müttefikler şehri bombaladığında da kurtarmış oldu.

Worms Mahzorundan bir sayfa, NLI Koleksiyonlarından.

Arşivler Mahzor ile birlikte savaşın dehşetinden kurtuldu ve 1956’da Worms arşivini İsrail’e taşıma umuduyla resmi pazarlıklar başladı. 1957 Haziranında iki ciltlik Mahzor, koruma ve saklama için İsrail Ulusal Kütüphanesi’ne taşındı ve Worms Yahudi cemaati arşivinin geri kalanı Yahudi Tarihi Merkez Arşivleri’ne taşındı.

 

Worms Mahzor’u 30 yıldır ilk defa İsrail Ulusal Kütüphanesi’nin yeni “Our hearts responded in ancient prayer…”  sergisinde 2 Eylül ile 4 Kasım 2018 arası gösterilecek.