Varşova’da Büyük Sinagog, 19. yüzyılda inşa edildi. Onu benzerlerinden ayıransa açıldığı dönem dünyanın en büyük sinagogu olması, yıkımınınsa Varşova Gettosu Ayaklanması’nın sona erişinin simgesi haline gelmesiydi.
Serdar Korucu Arşivi
II. Dünya Savaşı öncesinde Varşova sadece Polonya’nın başkenti değil, ülkedeki Yahudi hayatı ve kültürünün de merkeziydi. Şehrin savaş öncesi toplam nüfusunun yaklaşık yüzde otuzu, 350 binden fazla nüfusu olan Yahudilerden oluşmaktaydı. Varşova Yahudileri, Avrupa’nın da en büyük, New York’un ardından dünyanın ikinci büyük Yahudi cemaatiydi.
Varşova’nın sembollerinden olan Büyük Sinagog, 26 Eylül 1878’de Roş Aşana yani Yahudi yeni yıl kutlamasında açıldı. İnşa edildiği dönemde Polonya’nın en büyük yapılarından biriydi, dönemin Avrupa’sında da en büyük sinagogdu. Bu sinagogda ibadet Lehçe değil, Yidiş yapılıyor, Doğu Avrupa’daki benzerleri gibi dini reformlara yaklaşılmıyordu. Yapıysa modern tarzıyla dikkat çekmekteydi. Varşova’daki Büyük Sinagogu açılışı sonrası dünyanın gündemine getiren Nazi işgali oldu.
Sokak satıcısı eski İbranice kitap satıyor. Şubat 1941, Varşova gettosu, Polonya Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz
Nazi
Almanyası, 1 Eylül 1939’da
Polonya’ya saldırdı ve 29 Eylül’de Varşova’ya girdi. 12 Ekim 1940’taysa
şehirde bir Yahudi gettosu kurulması kararlaştırılıyordu. 3 metre yükseklikte
üzeri dikenli tellerle kaplı gettoda yakın kasabalardaki Yahudilerin göçe zorlanmasıyla
400 binin üzerinde bir nüfus olacaktı. 22 Temmuz’dan, 12 Eylül 1942’ye kadar
gettodan Treblinka ölüm merkezine kitlesel sürgünler düzenlenecek, ölüm
merkezinde toplu katliamların olduğu haberi Varşova gettosuna sızdığında direniş
hız kazanacaktı. 19 Nisan 1943’te gettoda hayatta kalanları sürmek üzere
gettoya girişi, Varşova gettosu ayaklanması başlatılıyordu. Sinagogun 16 Mayıs
1943’te patlatılışıysa sembol olacaktı. Varşova Gettosu Ayaklanması’nı bastıran
SS komutanı Jürgen Stroop yıllar sonra, kendisiyle aynı hücreyi paylaşan
Polonyalı gazeteci Kazimierz Moczarski’ye patlama anını şöyle anlatacaktı:
“Ne muhteşem bir manzaraydı. Tiyatrodan harika bir parça. Ekibim ve ben belli bir mesafede durduk. Hepsini aynı anda patlatacak elektrikli cihaz ben tutuyordum. Askerler herkesi sessizliğe davet etti. Yanan binaların parıltıları üzerinde silüetleri görünen cesur subaylarıma, yorgun ve kirli adamlara baktım. Devam eden tereddüt üzerine bağırdım, “Heil Hitler” ve düğmeye bastım. Gök gürültülü, sağır edici bir patlama ve renklerin gökkuşağı patlaması; ateşli bir patlama bulutlara doğru yükseldi, Yahudiler üzerindeki zaferimize unutulmaz bir övgü. Varşova Gettosu artık yoktu. Adolf Hitler ve Heinrich Himmler’in emri gerçekleştirilmişti.”
Varşova gettosu ayaklanmasını bastıran SS komutanı Jürgen Stroop (soldan üçüncü). Varşova, Polonya, 19 Nisan–16 Mayıs 1943 arası. National Archives and Records Administration, College Park, MD
Sinagogun patlatılması 19 Nisan 1943’te başlayan ayaklanmasının sona erdirildiğinin de sonunu simgelerken yapı benzerleri gibi yeniden inşa edilmeyecekti. Sinagogun yerine bölgeye bir gökdelen dikilmesi planlanacak, 1970’lerde başlayan inşaatı 1991’e kadar sürecekti. Şehrin Yahudi simgelerinden Büyük Sinagog ise son olarak 2019’daki Varşova Gettosu Ayaklanması’nın yıldönümünde görülebildi. Modern binanın dış cephesine bir yansıma halinde…
Varşova’da Büyük Sinagog, 19. yüzyılda inşa edildi. Onu benzerlerinden ayıransa açıldığı dönem dünyanın en büyük sinagogu olması, yıkımınınsa Varşova Gettosu Ayaklanması’nın sona erişinin simgesi haline gelmesiydi.
II. Dünya Savaşı öncesinde Varşova sadece Polonya’nın başkenti değil, ülkedeki Yahudi hayatı ve kültürünün de merkeziydi. Şehrin savaş öncesi toplam nüfusunun yaklaşık yüzde otuzu, 350 binden fazla nüfusu olan Yahudilerden oluşmaktaydı. Varşova Yahudileri, Avrupa’nın da en büyük, New York’un ardından dünyanın ikinci büyük Yahudi cemaatiydi.
Varşova’nın sembollerinden olan Büyük Sinagog, 26 Eylül 1878’de Roş Aşana yani Yahudi yeni yıl kutlamasında açıldı. İnşa edildiği dönemde Polonya’nın en büyük yapılarından biriydi, dönemin Avrupa’sında da en büyük sinagogdu. Bu sinagogda ibadet Lehçe değil, Yidiş yapılıyor, Doğu Avrupa’daki benzerleri gibi dini reformlara yaklaşılmıyordu. Yapıysa modern tarzıyla dikkat çekmekteydi. Varşova’daki Büyük Sinagogu açılışı sonrası dünyanın gündemine getiren Nazi işgali oldu.
Sokak satıcısı eski İbranice kitap satıyor. Şubat 1941, Varşova gettosu, Polonya
Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz
Nazi Almanyası, 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırdı ve 29 Eylül’de Varşova’ya girdi. 12 Ekim 1940’taysa şehirde bir Yahudi gettosu kurulması kararlaştırılıyordu. 3 metre yükseklikte üzeri dikenli tellerle kaplı gettoda yakın kasabalardaki Yahudilerin göçe zorlanmasıyla 400 binin üzerinde bir nüfus olacaktı. 22 Temmuz’dan, 12 Eylül 1942’ye kadar gettodan Treblinka ölüm merkezine kitlesel sürgünler düzenlenecek, ölüm merkezinde toplu katliamların olduğu haberi Varşova gettosuna sızdığında direniş hız kazanacaktı. 19 Nisan 1943’te gettoda hayatta kalanları sürmek üzere gettoya girişi, Varşova gettosu ayaklanması başlatılıyordu. Sinagogun 16 Mayıs 1943’te patlatılışıysa sembol olacaktı. Varşova Gettosu Ayaklanması’nı bastıran SS komutanı Jürgen Stroop yıllar sonra, kendisiyle aynı hücreyi paylaşan Polonyalı gazeteci Kazimierz Moczarski’ye patlama anını şöyle anlatacaktı:
“Ne muhteşem bir manzaraydı. Tiyatrodan harika bir parça. Ekibim ve ben belli bir mesafede durduk. Hepsini aynı anda patlatacak elektrikli cihaz ben tutuyordum. Askerler herkesi sessizliğe davet etti. Yanan binaların parıltıları üzerinde silüetleri görünen cesur subaylarıma, yorgun ve kirli adamlara baktım. Devam eden tereddüt üzerine bağırdım, “Heil Hitler” ve düğmeye bastım. Gök gürültülü, sağır edici bir patlama ve renklerin gökkuşağı patlaması; ateşli bir patlama bulutlara doğru yükseldi, Yahudiler üzerindeki zaferimize unutulmaz bir övgü. Varşova Gettosu artık yoktu. Adolf Hitler ve Heinrich Himmler’in emri gerçekleştirilmişti.”
Sinagogun patlatılması 19 Nisan 1943’te başlayan ayaklanmasının sona erdirildiğinin de sonunu simgelerken yapı benzerleri gibi yeniden inşa edilmeyecekti. Sinagogun yerine bölgeye bir gökdelen dikilmesi planlanacak, 1970’lerde başlayan inşaatı 1991’e kadar sürecekti. Şehrin Yahudi simgelerinden Büyük Sinagog ise son olarak 2019’daki Varşova Gettosu Ayaklanması’nın yıldönümünde görülebildi. Modern binanın dış cephesine bir yansıma halinde…
Paylaş: