Arşiv Göze Çarpanlar

“Vatandaş Türkçe Konuş!” – Gençay Gürsoy

Kaynak: T24

Tam 6-7 Eylül’ü unutmaya başladığımız, demokrasiye geçtiğimizi zannettiğimiz günlerde bu davranışların yeni bir milliyetçi dalganın işareti olup olmadığı üzerine konuşmuştuk…

Geçmiş dönemlerle kıyaslama olanağım yok ama bizim üniversite yıllarımızda çok sayıda “gayrimüslim” öğrenci vardı. 1915 tehciri, Cumhuriyet’in kuruluşunu izleyen “mübadele” uygulamaları ve 6-7 Eylül olaylarına karşın; özellikle İstanbul’da gündelik hayatta, sokakta, çarşıda, pazarda Türkçe dışındaki dillerde konuşan İstanbullular pek yadırganmazdı. Ortaköy’de yaşadığım yıllarda mahallede, semt pazarında, Boğaz kıyısında piyasa yapanlar arasında Rumca, Ermenice ve Sefarad İspanyolcası ile konuşanlar dikkatimizi bile çekmezdi. Bizim fakültede de, her sınıfta en az 4-5 gayrimüslim öğrenci olurdu ama yakınlarında Türkler olduğu zaman çoğunlukla kendi aralarında da Türkçe konuşurlardı. Ben o zamanlar bunu bir tür nezaket gösterisi sayar, takdirle karşılardım. 27 Mayıs sonrası ortalığın yatıştığı günlerde, özellikle üniversite gençleri arasında, nedenini kavrayamadığımız bir “Vatandaş Türkçe konuş!” kampanyası başlamıştı. Bildiğim kadarıyla Milli Türk Talebe Birliği’nden (MTTB) kaynaklanan bu kampanya, büyük sokak eylemlerine yol açmamıştı ama arada basına yansıyan ufak boyutlu şiddet gösterilerine, itişmelere rastlanıyordu.

Vatandaş Türkçe konuş kampanyasını gösteren bir gazete küpürü

Bunlardan birine, sosyalist arkadaş grubu olarak, bir hafta sonunda Kalpazankaya’dan denize girmek için Burgazada’ya giderken ada vapurunda tanık olmuştuk. Aralarında cıvıl cıvıl Rumca konuşup gülen kızlı erkekli bir genç grubu, aynı yaşlarda birkaç genç Türkçe konuşmaları için oldukça sert şekilde ikaz etmiş; kalabalık grup anında susmuş ve vapurdan ininceye kadar sessizce yerlerinde oturmuşlardı. Biz durumu kavrayıp müdahale edinceye kadar o gençler gözden kaybolmuştu. Çok canımız sıkılmıştı. Bazı arkadaşlar benzer örneklere başka yerlerde de rastladıklarını anlatmıştı. Tam 6-7 Eylül’ü unutmaya başladığımız, demokrasiye geçtiğimizi zannettiğimiz günlerde bu davranışların yeni bir milliyetçi dalganın işareti olup olmadığı üzerine konuşmuştuk. Bir süre sonra, askeri yönetimin İstanbul Valisi olarak atadığı General Refik Tulga‘nın gençlik örgütleri temsilcilerini toplayıp Türkçe konusundaki “hassasiyet”lerini kutlamakla beraber, turizme zarar verebileceğini hatırlatarak kampanyayı fazla abartmamalarını önerdiği duyulmuştu.

Bu olayları anlamlandırmaya çalışırken, bir taraftan böyle sorunların artık aşıldığını, arada rastlanan bazı hoyratlıkları fazla önemsememek gerektiğini düşünür, bir taraftan da  çocukluğumda aile çevresinde anlatılanları, babamın çocukken yaşadığı köydeki yetim  Ermeni çocuğunun öldürülmesi ile ilgili trajik tanıklığını anımsar, vardığım sonuçlardan kuşkuya düşerdim. O günlerde fakülteden sınıf arkadaşım Yetvart Delda ile bu konuyu konuşmaya karar vermiştim. Yetvart sakin tabiatlı, çok okuyan, klasik müzik düşkünü bir arkadaştı. Müzik dinlemek üzere beni Şişhane civarındaki evlerine davet ettiği bir gün bu konuyu açtım. “Geçmişte bir sürü acıklı olay yaşandığını, tek tük tatsız örneklere rastlansa da ayrımcılık, yabancı düşmanlığı gibi ilkelliklerin artık toplumsal bir sorun olmaktan çıktığını düşündüğümü söylediğimde, Yetvart’ın buruk bir gülümsemeyle, “Sen hiç Ermeni oldun mu?” diye sorduğunu hiç unutmuyorum.

Yetvart yüzündeki o buruk gülümsemeyi sürdürerek, bir Ermeni olarak resmi bir kurumda iş takip etmenin, herhangi bir nedenle karakola düşmenin, mahkemelik olmanın, bir kavgaya karışmanın, bir Türk komşu ile sorun yaşamanın, bir Türk’e karşı trafik suçu işlemenin ne demek olduğunu uzun uzun anlattı. Gomidas‘ın trajik yaşamını ilk kez ondan öğrendim. Yetvart’ın ailesi İstanbul Ermenilerindendi ama 1915’i yaşayan akrabaları vardı. Olup bitenleri unutmanın, bu konu açıldığında susmak zorunda kalmanın hiç kolay olmadığını söylediğinde uzaktan ahkâm kesmenin derin utancını yaşadığımı anımsıyorum. Ondan edindiğim birkaç kitabı okumakla başlayıp, belleğimde kalan aile anlatılarını, anıları başka bir gözle yeniden değerlendirmeye çalıştım. Yetvart’ın uyarısı olmasaydı, Ermeni sorununu kavramak için ben de, yıllar sonra kaldırımın ortasında yatan ölü bedeniyle ulusal utancımızı gözümüze sokan sevgili dostum Hrant Dink‘i bekleyecektim.

27 Mayıs’ı izleyen tedirgin edici gelişmeler sürerken, seçimin hemen arkasından, 13 Kasım 1960 tarihinde MBK kendini feshetmiş, sivil yönetime geçilmesine karşı oldukları bilinen Alparslan TürkeşMuzaffer Özdağ ve arkadaşlarının içinde yer aldığı radikal milliyetçi 14 üye, Gürsel‘in tehdit içerikli emriyle aniden emekli edilip yurt dışında çeşitli görevlere atanmıştı:

“Sayın …

  1. Türk Silahlı Kuvvetleri adına millete verilen sözün yerine getirilmesinde uğranılan aksaklıklar ve güçlükler karşısında vaki istek üzerine Milli Birlik Komitesini feshetmiş bulunuyorum.
  2. Başarmış olduğunuz yüksek hizmete layık bir şekilde size verilecek olan dış görevi beklemenizi, bu müddet içinde memleketin ve şahsınızın menfaati bakımından evinizden dışarı çıkmamanızı, ziyaretçi kabul etmemenizi, aksi takdirde hakkınızda 6 ve 25 numaralı kanun hükümlerinin tatbik edileceğini ve bugünden (13 Kasım) itibaren emekliye sevk edilmiş bulunduğunuzu bildiririm.

Orgeneral Cemal Gürsel

Devlet Başkanı ve Silahlı Kuvvetler Başkumandanı”

İsim isim bilmesek de Türkeş‘in öncülük ettiği bu grubun işin başından beri, MBK’nin çoğunluğunun eğilimi olan, bir an önce seçime gidip iktidarı demokratik yollarla sivillere devretmeye karşı olduklarını biliyorduk. 14’ler çeşitli ülkelerdeki elçiliklerde görevlendirildikten bir süre sonra, bizim solcu öğrenci grubundan bir arkadaş, Türkeş‘in ve Muzaffer Özdağ’ın İstanbul’a geldiklerini ve Antep’li öğrencilerin Fındıkzade’deki evinde bir toplantı yapacaklarını, solcu gençlerle de konuşmak istediklerini söyledi. Bizi davet eden öğrencilerin siyasi eğilimi konusunda fazla bir bilgimiz yoktu. MBK’nin şu ana kadarki icraatı hiç güven vermediği için, tasfiye dilen grup ister istemez ilgi çekiyordu.

Söylenen günün akşam saatlerinde toplantıya gittiğimizde, küçük öğrenci evinin salonunun pek tanımadığımız gençlerle dolu olduğunu gördük. Ortada bir masa başında, Muzaffer Özdağ olduğunu söyledikleri genç bir adam oturuyordu. Türkeş yoktu ama banttan kısa bir konuşmasını dinleteceklerdi. Anımsadığım kadarıyla Özdağ, derli toplu bir konuşma yerine, araya “ağalık düzeni”, “millî şuur”, “birlik bütünlük” gibi ifadeler serpiştirerek, sivil siyasete erken dönüldüğünü tekrarlayıp duruyordu. Bu arada Antepli çocuklar bol bol çiğ köfte sunarak misafir ağırlıyorlardı. O garip toplantıda, çeşitli vesilelerle adını duyduğum, Hukuk Fakültesi öğrencisi Bülent Tanör‘ü tanımıştım. O gece Türkeş‘in bant mesajını dinlemeden toplantıdan birlikte çıkıp Aksaray’a kadar yürümüş ve bu takımdan uzak durmak gerektiğine birlikte karar vermiştik. Bülent 2002 yılının 28 Kasım’ında aramızdan ayrılana kadar bir ömür boyu süren katıksız dostluğumuz, o zamanlar başlamıştı.

Sürgünden döndükten sonra Orhan Erkanlı, Orhan Kabibay ve İrfan Solmazer 14’lerden ayrılıp CHP’de siyaset yaparak 1965 seçimlerinde milletvekili olmuşlardı. 147’lerin tasfiyesinde, onlara “komünistlik” dahil en ağır suçlamaları yönelten Muzaffer Karan ise, aynı seçimlerde aday olmak için, benim de üyesi olduğum Türkiye İşçi Partisine (TİP) başvurmuş ve parti yönetimi, zamanın ruhuna boyun eğerek başvuruyu kabul edip, Karan’ı meclise sokmuştu. 14’lerin radikal milliyetçi kanadını temsil eden Alpaslan Türkeş, Rıfat Baykal, Numan Esin ve Muzaffer Özdağ ise önce Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve daha sonra MHP’de siyaset yaparak “ülkücü” kadroların yetişmesinde önemli rol oynadılar. Onların ardılları ise, yaşadığımız günlerdeki saray iktidarının en sadık ortakları haline geldiler.

Tasfiye edilen 14’lerin radikal milliyetçi kanadının adım adım sivil siyasete taşıdığı ülkücü örgütlenmenin o dönemdeki ipuçlarını daha tam olarak kavramamıştık. Birbirini izleyen otoriter ve antidemokratik uygulamaların kuşkusuz farkındaydık ama yine de baskıcı bir iktidara karşı direnmiş gençler olarak, onun devrilmesinden kendimize, adını açıkça koyamadığımız bir pay çıkarmıştık. Daha yeni deneyimlediğimiz askeri darbenin uzun vadeli olumsuz etkilerini aramızda derli toplu tartıştığımızı anımsamıyorum. Geniş gençlik kitlesi böyle bir endişeyi aklına bile getirmiyordu. Öte yandan, bütün bu olumsuzluklar yanında  ülkede -en azından algı düzeyinde- özgürlüğe doğru açılan bir iklim değişikliğinin yaşanmakta olduğunun da farkındaydık. Kendi hesabıma, çocukluğumda dedemin sıkı dinî kurallarla çizdiği yaşam alanından kurtuluşumuzda tattığım ferahlığı şimdi yeniden yaşadığımı hissediyordum. Lise yıllarından beri kendi irademle benimsediğim dünya görüşünün sınırladığı tasavvur alanımın da genişlediğini; her sorunun tek bir yanıtı, tek bir açıklaması olmadığını, toplumsal olayların kendi içlerinde, birbiriyle çelişen dönüşümlerin tohumlarını yeşerttiğini fark etmeye başlamıştım.

Bu fırtınalı siyasi gelişmeler yaşanırken, birbiri ardına yeni dergiler çıkıyor, çeviri ve telif kitaplar pıtrak gibi üstümüze yağıyordu. 1961’den itibaren yayımlanmaya başlayan Yön dergisinde, başta Doğan Avcıoğlu olmak üzere sol Kemalistlerin başlattığı tartışma ortamı, söylenenlere katılsak da katılmasak da hepimizi etkiliyordu. İlk kez ortaya atılan “az gelişmiş ülkelerde sosyalizm”, “Türkiye’ye özgü sosyalizm” kavramları, sosyalizmi enternasyonal bir doktrin olarak belleyen bizler için yeni tartışma alanları açıyordu. O zamana kadar devletin tekelinde donuklaşan tiyatro (Devlet Tiyatrosu) genç amatör grupların elinde çiçek açmaya başlamıştı. Ionescu‘yu, Beckett‘i, Brecht‘i o dönemde tanıdık. “Kel Şarkıcı”yı, “Godot’yu Beklerken”i, “Kafkas Tebeşir Dairesi”ni, “Sezuan’ın İyi İnsanı”nı o dönemde okuduk, izledik.  İstanbul’da türlü türlü sanat faaliyetlerinin yürütüldüğü yeni mekânlar açılıyordu. Sınırlı maddi imkânlarımıza karşın bizler de öğrenci bursuyla buralara kolayca girip çıkıyor, Batı’da 1968’i hazırlayan büyük kültürel dönüşümün havasını teneffüs etmeye başlıyorduk.