Hasköy’deki Terzi Hayim ve Basmacı Avram gibi Yahudi sokak adları erken Cumhuriyet döneminde Türkleştirilmiş. İBB Başkanı İmamoğlu’nu orijinal isimleri geri getirmeye çağırıyorum.
Geçtiğimiz günlerde sosyal medyada Twitter hesabı @carfauna tarafından paylaşılan bir dizi fotoğraf üzerine Hasköy’de eskiden adları mahallenin tarihi Yahudi kimliğini yansıtan sokaklara ilgi arttı.
Paylaşımda bahsedilen Terzi Kasım eskiden Terzi Hayim Sokak, Basmacı Ruşen ise eskiden Basmacı Avram Sokak olarak adlandırılmış. Hamursuz Sokak ise hala Yahudi bayramı Pesah’ın Türkçe ismini devam ettiriyor.
Eski Yahudi Mahallesi Hasköy
Hasköy’deki İstanbul’un en eski sinagoglarından biri olan Maalem Sinagogu’nun hemen arkasında bulunan Basmacı Avram ve Terzi Hayim sokaklarının adlarının değiştirilmesi yeni değil. Bu iki sokağın isminin Yahudi kimlikten arınması büyük ihtimalle Cumhuriyet’in ilk yıllarına dayanıyor. Murat Belge’nin ilk baskısı 1993’te yapılan İstanbul Gezi Rehberi’nin en son baskısına göre eski haritalardaki sokak adları bu semtin Yahudi geçmişinden kalan son anılar gibidir ve ‘sinagog çıkmazları’ zamanla ortadan kaldırılmıştır.
Reşat Ekrem’in 1960 tarihli İstanbul Ansiklopedisi’nin dördüncü cildinde Basmacı Ruşen Sokağı adlı bir madde var ve Basmacı Avram Sokak’tan bahsedildiği belli. Maddeyi Temmuz 1960’da yazan Hakkı Göktürk mahallenin nüfusunu ‘Türk-Musevi karışıkdır’ diye anlatıyor ve Cumhuriyet dönemi popüler kültürü pratiğinin aksine Yahudiler Türkmüş gibi göstermiyor, Türk ve Musevileri iki grup olarak ele alıyor. Maalesef maddesinde Göktürk, sokağın adının Türkleştirildiğini söylemiyor.
Kültür Bakanlığı’nın 1994’te bastığı Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi’nin yedinci cildindeki Hasköy başlığına göre ‘Yahudilikle ilgisi gün geçtikçe azalmaya başlayan semtin bugün sokak adlarının da çoğu değiştirilmiştir. Basmacı Avram Sokağı Basmacı Ruşen Sokağı; Terzi Hayim Terzi Kasım Sokağı oluvermiştir.’
Mahallenin ‘Yokoluveren’ Yahudi Kimliği
Tüm kaynaklarda da sanki Yahudi sokak isimlerinin silinişi doğal, kendi kendine olan bir vakaymış gibi anlatılıyor. Bu silinmeden bahsederken ‘olmuştur’ ve ‘oluvermiştir’ gibi kelimeler kullanılarak kimsenin sorumluluğu yokmuş gibi bir his yaratılıyor. Ancak işin doğrusu ‘eski Türkiye’ dönemi İstanbul belediye yöneticileri bilerek ve isteyerek Hasköy’ün Yahudi geçmişini silmiştir.
Bu değişimin en olası kaynağı 1927’de İstanbul’daki tüm isimleri değiştirme ve Türkleştirme projesine başlayan Osman Nuri Ergin. Erol Ölçer’in Sokak Tarih Hafıza adlı 2018 tarihli kitabına göre Osman Nuri Ergin 1927’de Şehremaneti Mektupçuluğu’nda bulunuyor, nüfus sayımı ile görevlendirilmişti ve sayımın bir parçası olarak sokak adlarının daha anlaşılır ve basitleşmiş hale getirilmesi öngürülmüştü. Şehir Araştırmaları Merkezi’ne göre ‘Osman Nuri Ergin 1900’lü yıllarda sokaklara isim verirken mükerrer isim olmamasına, gayri milli adları kaldırmaya ve garip isimler vermemeye dikkat etmiş.’
‘Gayri milli adların’ ne demek olduğu gayet aşikar: azınlıkların adını veya kültürünü taşıyan, İstanbul’un çok kültürlü tarihini anıtlaştıran adlar. Konuyla ilgili kitap yazan Ölçer ‘İstanbul’da o yıllarda [1927’de] birçok gayri milli ve mükerrer sokak adları bulunduğunu’ söylerken kitapta röportaj yapılan sanat tarihçisi Prof. Dr. Semavi Eyice eski sokak isimlerinin korunması ve geri getirilmesinin İstanbul’da ‘Türklüğü’ kuvvetlendireceğini söylüyor. Bunun neden matah bir amaç olduğunu ise açıklamıyor. Eyice’ye göre ‘İstanbul’un Türklüğünü benimseyeceksek, bize ait olduğunu iddia edeceksek 500 yıllık tarihi isimleri yaşatmamız lazım.’
İstanbul’da Kim?
Eski sokak isimlerinin yaşatılması kesinlikle gerekli. Bu isimler şehrin tekçi değil, çok kimlikli, renkli geçmişini hatırlatacak. Bugün gayrimüslimlerin nüfusları fazlasıyla azalmış olsa da, İstanbul neredeyse Cumhuriyet’in ilanına kadar yarıya yakını gayrimüslim bir şehirdi. 1939 nüfus sayımına göre sadece anadil üzerinden sayarak bile İstanbul’da yaklaşık 35 bin Yahudi, toplamda 150 bin kadar gayrimüslim yaşıyordu ve 1939’da şehrin yüzde 20’sini teşkil ediyorlardı.
Tekrar seçimi kazandığı gün, Yahudiler dahil herkesi kucaklayacağını söyleyen İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu Basmacı Avram ve Terzi Hayim Sokaklarının isimlerini geri getirerek şehrin çok-kültürlü kimliğine küçük bir değişiklik ile büyük bir sembolik katkı sağlamış olur.
Bu yazı için kaynak araştırmasına katkıda bulunan Twitter’da @carfauna’ya teşekkürler.
[…] https://www.avlaremoz.com/2019/11/06/haskoyun-yahudi-sokak-adlari-geri-getirilsin-nesi-altaras/ […]
[…] Dink’in katledildiği noktada yere gömülü taşla beraber İstanbul’a zaten gelmiştir. Sokak adları da hafızalaştırmanın parçası olabilir. Bugün İstanbul sokaklarına baktığımızda […]