Mistik bir Yahudi hareketi olan Hasidizm ve Hasidik cemaatler, dizi ve filmlerde sıkça karşımıza çıktığından olsa gerek bu konuda çevremdekilerden sorular alıyorum.
Bundan da yola çıkarak kitap önerilerinin ilk beş yazılık serisinde, Hasidizm’in çeşitli yönlerini ele alacağım. İlk bölüm yani bu yazı, Hasidizm ile ilgili genel kitaplara odaklanacak. İkinci bölümde Habad-Lubaviç hareketine dair kitapları inceleyeceğim. Üçüncü bölümde ise Hasidik topluluklar içinde büyüyüp bu cemaatlerden ayrılan ya da ayrılmaya çalışanların hikâyelerini anlatan kitapları mercek altına alacağız. Dördüncü bölümde, kitap önerileri giriş yazısının son kısmında yer verdiğim sorularla ilgili önerilerime değindikten sonra, son bölümde soru-cevap formatında sizlerden gelen soruları yanıtlamaya çalışacağım.
İlk bölümle başlayalım.
Hasidik Yahudiler, istisnaları olmakla birlikte, Ultra-Ortodoks olarak da adlandırılan Haredilerin bir alt kümesi gibi görülebilir. Harediler, Yahudi dininin en muhafazakâr ve geleneksel akımlarını temsil ederler. Bu grupta yer alanlar, dini kurallara ve ritüellere sıkı sıkıya bağlı kalmayı hedeflerler. Haredi topluluklar, kendi eğitim sistemleri, giyim kuralları ve yaşam biçimleri ile de modern toplumdan mümkün olduğunca izole bir yaşam sürdürürler.
Türkiye’de Star TV kanalında “Ömer” ismiyle yerli uyarlaması da yapılan Netflix’teki “Shtisel” dizisinde baş karakterlerin mensubu olduğu Haredi topluluğuysa Hasidik değil, Haredilerin Litvish veya Yeshivish olarak adlandırılan bir başka koludur. Bu kategori altında yer alan gruplardaki Yahudiler, özellikle Litvanya kökenli olup, Talmud ve Yahudi hukuku (Alaha) çalışmalarına büyük önem verirler.
18. yüzyılda Doğu Avrupa’da Baal Shem Tov (Besht) tarafından başlatılan Hasidik Yahudilik, Rebbe olarak adlandırılan ruhani liderler etrafında toplanmış çok sayıda farklı cemaatten oluşur. Bu cemaatlerin her biri kendi geleneklerine ve uygulamalarına sahiptir. Örneğin Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch) Hasidik hareketine bağlı kişiler, dünyaya yayılmış geniş bir ağı ve özellikle seküler Yahudilere yönelik faaliyetleriyle tanınırlar. Satmar Hasidik hareketi ise, modern Siyonizme karşı sert muhalefetiyle bilinir ve özellikle New York’ta büyük bir cemaate sahiptir. Bratslav (Breslov) Hasidik hareketi, kurucusu Bratslavlı Nahman‘ın (1772 – 1810) öğretilerini takip eder ve müritleri arasında yoğun bir dua ve meditasyon pratiği vardır. Diğer önemli Hasidik gruplar arasında Ger, Belz, Bobov ve Vizhnitz bulunur. Bu grupların her biri, kendilerine özgü dini uygulamaları, gelenekleri ve ruhani liderleri ile farklılaşır, ancak hepsi de Hasidik Yahudiliğin temel prensiplerine bağlı kalır.
İkinci Dünya Savaşı, Hasidik Yahudilik için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Savaş öncesinde, Hasidik Yahudilerin merkezi özellikle Polonya, Macaristan, Romanya Ukrayna ve Rusya gibi Doğu Avrupa ülkeleriydi. Ancak, savaşın yıkıcı etkileri ve Holokost sırasında bu bölgelerdeki Yahudi nüfusun büyük bir kısmının yok edilmesiyle, Hasidik Yahudilerin merkezi dramatik bir şekilde değişti. Savaş sonrasında, hayatta kalan Hasidik topluluklar yeni bir başlangıç yapmak zorunda kaldılar ve büyük ölçüde Amerika Birleşik Devletleri ile İsrail’e göç ettiler. Günümüzde, New York (özellikle Williamsburg, Borough Park, Crown Heights ve Kiryas Joel) ve New Jersey gibi bölgelerde yoğunlaşan ABD’deki Hasidik topluluklar ile Kudüs ve Bnei Brak gibi şehirlerdeki İsrail’deki Hasidimler, dünya genelindeki en büyük Hasidik merkezler olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, Kanada’da Montreal, Birleşik Krallık’ta Londra (Stamford Hill) ve Manchester ile Belçika’da Antwerp şehrinde de kayda değer büyüklükte Hasidik gruplar yaşamaktadır.
Türkçe Kaynaklar
Buraya kadar yazdığım bilgileri Wikipedia veya ChatGPT gibi sayfalardan da edinebilirsiniz. Ancak, daha derinlemesine bilgi sahibi olmak için genelde iki seçenek ön plana çıkıyor:
1) makaleler ve kitaplar gibi basılı kaynaklar.
2) belgeseller, filmler, YouTube videoları ve podcast yayınları. İkinci gruptakiler, görsel-işitsel zenginlikleri ve çoklu dil seçenekleri sayesinde genelde daha fazla tercih ediliyor. Ancak ne var ki bu tür programlardaki bilgileri daha nitelik hale getirmek için de kitaplara başvurmak gerekiyor.
Hasidizm ve genel olarak Ortodoks Yahudilikle ilgili son yıllarda yazılan Türkçe makale ve tezler az sayıda olsa da mevcut.
Marmara Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ömer Faruk Araz’ın 2021 yılında yayımladığı “Tarihten Günümüze Hasidik Yahudiler ve Kendilerine Özgü Dindarlık Anlayışları” başlıklı makalesi, Hasidik Yahudiliğin tarihsel gelişimi ve bu topluluğun kendine özgü dini pratiklerini inceliyor. Makale, Hasidik Yahudiliğin mistik öğretilerini, toplumsal yapısını ve modern dünyadaki adaptasyon süreçlerini ele alarak, tarihsel ve çağdaş perspektifler sunuyor.
Türkiye’de medya organlarına zaman zaman konu olan hatta komplo teorilerine malzeme edilen Habad üzerine de akademik çalışmalar var. Kırklareli Üniversitesi’nden Dr. Fatih Memiç, İstanbul Üniversitesi’nde 2022 yılında tamamladığı doktora tezinde Habad-Lubaviç Hasidiliğinin tarihsel gelişimi ve misyon faaliyetlerinin dini kökenini ele alıyor. Dr. Memiç’in bu konuda yakın zamanda yayımladığı makalesi de bulunmakta. Aynı zamanda, Milel ve Nihal dergisinin YouTube kanalındaki sunumunda da benzer bilgileri paylaşıyor.
Türkçe olarak bu konularda çalışma yapan akademisyenler de kaçınılmaz olarak İngilizce kaynaklara başvurmak durumunda kalıyor.
İngilizce Kitaplar
Hasidizm hakkındaki İngilizce kaynaklara baktığımızda, özellikle son yıllarda artan bir literatür karşımıza çıkıyor. Geçtiğimiz yüzyılda bu alanı akademiye açan birkaç büyük ismi anmadan olmaz. Gershom Scholem (1897 – 1982), Yahudi mistisizmi ve Kabala üzerine yaptığı temel çalışmalarla tanınan önemli bir figürdür. Martin Buber (1878 – 1965), Hasidik hikâyeler ve teoloji üzerine felsefi çalışmalarıyla ünlüdür. Diğer önemli isimler arasında Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Moshe Idel (1947 – ), Hasidik düşünce üzerine önemli çalışmalar yapmış Arthur Green (1941 – ) ve Hasidik yaşamı ve tarihini derinlemesine inceleyen Rachel Elior (1949 – ) bulunmaktadır. Bu akademisyenler, Hasidizm ve onun ruhsal ve kültürel boyutları üzerine yapılan akademik tartışmaları önemli ölçüde şekillendirmiştir.
Konuya yeni giriş yapacaklar için, Polonya’nın Wroclaw Üniversitesi’nden tarihçi Marcin Wodziński‘nin (1966 – ) yazdığı ya da katkıda bulunduğu kitapları öneririm. Wodziński’nin kartograf Waldemar Spallek ile birlikte hazırladığı ve 2018 yılında Princeton University Press tarafından yayımlanan “Historical Atlas of Hasidism” adlı 280 sayfalık bol haritalı ve resimli kitabı, Hasidizm hareketinin başlangıcından günümüze olan yolculuğunu ele alıyor. Okuması ve incelemesi kolay ve akılda kalıcı. Kitabı internette korsan sitelerde bulmanız mümkün. Baştan söylemiş olayım, çok sayıda görsel ve renkli harita içerdiği için dosya boyutu olarak kitap mı indiriyorsunuz yoksa video mu, biraz şaşırabilirsiniz.
Wodziński’nin önerebileceğim diğer iki kitabından bir tanesi Oxford University Press tarafından 2018 yılında yayımlanan 336 sayfalık “Hasidism: Key Questions” adlı eseri. Wodziński’nin derlediği “Studying Hasidism: Sources, Methods, Perspectives” adlı kitap Hasidizm üzerine yapılan çalışmalara dair kapsamlı bir kaynak sunuyor olsa da kitabın hedef kitlesinin bu alanda akademik araştırmalar yapmak isteyenler olduğunu başlıktan da anlayabilirsiniz.
“Bu kitaplar bana yetmez, konunun karmaşıklığını çok yönlü olarak incelemek istiyorum” ya da “belli kısımlarını merak ediyorum onlar hakkında detaylar bilmek için bir kitap arıyorum” diyorsanız 2017 yılında Princeton University Press tarafından çıkan bir derleme kitap var: David Biale, David Assaf, Benjamin Brown, Uriel Gellman, Samuel Heilman, Moshe Rosman, Gadi Sagiv ve Marcin Wodzinski tarafından yazılan 890 sayfalık “Hasidism: A New History“. Geniş kapsamı ve derinlemesine analizleriyle konuya akademik ilgisi olanlar için vazgeçilmez bir kaynak.
Eğer “bu kitaplar çok detaya giriyor ve fazla ansiklopedik bilgiler veriyor, benim bu kadarına ihtiyacım yok. Biraz daha günümüzdeki Hasidik cemaatler özelinde biraz da sürükleyici bir anlatımla bilgi edinmek istiyorum.” diyenlerdenseniz pandemi döneminde büyük bir merakla okuduğum bir kitabı önerebilirim. Bir önceki önerdiğim kitabın da yazarlarından olan, çalışmalarını City University of New York’ta (CUNY) sürdüren Samuel Heilman’ın “Who Will Lead Us?: The Story of Five Hasidic Dynasties in America” (Bizi Kim Yönetecek? Amerika’daki Beş Hasidik Hanedanlığın Hikâyesi) adlı 384 sayfa uzunluğundaki kitabı, yine Princeton University Press’ten 2017 yılında piyasaya çıktı. Kitap, yakın dönemdeki Hasidik liderlik dinamiklerini ve Amerika’daki Satmar, Bobov, Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch), Belz ve Munkatch adlı beş Hasidik hanedanın hikâyesini ayrı bölümlerde ele alıyor.
Popüler kültürde onlarca Hasidik cemaat arasında iki tanesi genelde ön plana çıkıyor: Satmar ve Habad.
Samuel Heilman’ın kitabındaki Satmarlar ile ilgili bölümünde de detaylı olarak değindiği üzere, Satmar Hasidik cemaati, Joel Teitelbaum’un ölümünden sonra 2006 yılında ikiye bölündü. Bölünme, Joel Teitelbaum’un yeğenleri Aaron Teitelbaum ve Zalman Teitelbaum arasında liderlik konusunda ortaya çıkan anlaşmazlıklar sonucu gerçekleşti. Bu iki liderin taraftarları arasında yaşanan çekişmeler, Satmar cemaatinin Aaron ve Zalman taraftarları olarak iki gruba ayrılmasına neden oldu. Zalman Teitelbaum Williamsburg’da, Aaron Teitelbaum ise Kiryas Joel’de liderlik yapmaktadır. Bu konulara benden çok daha hâkim olan akademisyen tanıdıklarıma kaynak önerisi sorduğumda, Satmar cemaatini genel olarak odağına alan üç kitap önermişlerdi.
Nathaniel Deutsch ve Michael Casper’ın “A Fortress in Brooklyn: Race, Real Estate, and the Making of Hasidic Williamsburg” adlı 408 sayfalık çalışması, 2021 yılında Yale University Press tarafından yayımlandı. Kitap, Brooklyn’in Williamsburg bölgesindeki Satmar topluluğunu inceliyor. Williamsburg’a İkinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir süre sonra, Joel Teitelbaum liderliğinde bir grup Satmar Holokost kurtulanı yerleşmişti. Son yetmiş yılda, yüksek doğum oranı ve yeni katılanların etkisiyle nüfusları ciddi bir şekilde arttı. Şu anda Williamsburg’un üçte birinin Yahudi olduğu ve bu nüfusun da büyük bir kısmının Satmar olduğu tahmin edilmektedir. Satmarlar, New York’ta hızla büyüyen nüfuslarının yanında emlak piyasasındaki etkileriyle dikkat çekiyorlar. Ayrıca, topluluğun liderliği, dış etkilerden korunma çabalarını sürdürüyor ve bu çabaların karşılaştığı zorluklar kitapta detaylandırılıyor.
New York şehrine yaklaşık 2 saat mesafede yer alan ve 30.000’in üzerinde Satmar mensubunun yaşadığı bir kasaba olan Kiryas Joel de Williamsburg gibi benzersiz sosyal dinamikleriyle birçok habere ve akademik çalışmaya konu olmuştur. Princeton University Press’ten 2022 yılında çıkan 496 sayfalık “American Shtetl: The Making of Kiryas Joel, a Hasidic Village in Upstate New York” kitabı Nomi M. Stolzenberg ve David N. Myers tarafından yürütülen kapsamlı bir akademik çalışmanın ürünü. Kitap, Kiryas Joel’in Amerika’daki modern bir Hasidik kasaba olarak nasıl şekillendiğini ve topluluğun burada nasıl bir yaşam sürdüğünü detaylarıyla anlatıyor.
Ayrıca, Louis Grumet‘in 2016 yılında yayımladığı “The Curious Case of Kiryas Joel: The Rise of a Village Theocracy and the Battle to Defend the Separation of Church and State” kitabı da bu kasabanın hukukî ve sosyal açıdan karşılaştığı zorlukları ve devlet ile din arasındaki ayrımı koruma mücadelesini ele alıyor. Diğer iki kitaptan farklı olarak bu kitabı detaylı incelemediğim için diğer iki kitapla kıyaslamam doğru olmaz. Yakın zamanda da hakkını vererek okuyacağımı sanmıyorum çünkü Satmarlarla ilgili diğer okuduğum diğer kitaplar merakımı büyük ölçüde giderdi. Habad’ın Satmar’dan çok daha fazla göz önünde ve uluslararası ölçekte çalışmalarda bulunması da onlar hakkında yazılan kitapları benim açımdan ön plana çıkardı.
Listede bir de biyografi çalışması var. Bu kitap çok da yeni sayılmaz. Orjinali İbranice olan bu kitabın İngilizce tercümesi 2004 yılında Brandeis University Press tarafından basıldı. “The Besht: Magician, Mystic, and Leader” adlı kitap, Hasidizmin kurucusu Baal Shem Tov’un (Besht) hayatı ve etkisini derinlemesine inceliyor. Kitabın yazarı İsrailli akademisyen Immanuel Etkes (1940 – ), Yahudi tarihi ve düşüncesi alanında tanınmış bir akademisyen. Etkes ayrıca, Vilnalı Gaon olarak bilinen Elijah ben Solomon Zalman ve ilk Habad Rebbesi Liadili Shneur Zalman hakkında da önemli kitaplar yazmıştır.
Martin Buber‘in 1947’de yayımladığı “Tales of the Hasidim” (Hasidik Masallar) gibi kitaplar, Hasidik liderlerin ve onların takipçilerinin yaşamlarına dair derin içgörüler sunan hikâyeleri geniş kitlelere açıyor. Hasidizm’de hikâye anlatıcılığı, manevi öğretileri ve dini bilgeliği aktarmanın önemli bir aracı olarak kabul edilir. Bu hikâyeler, genellikle Hasidik liderlerin ve onların takipçilerinin yaşamlarından kesitler sunar ve derin manevi dersler içerir. Hikâye anlatıcılığı, Hasidizm’de sadece eğitici değil, aynı zamanda ilham verici bir araçtır. Bu hikâyeler, sadece dini ve manevi öğretiler sunmakla kalmıyor, aynı zamanda Hasidik kültürün ve yaşam tarzının zenginliğini ve derinliğini de gözler önüne seriyor.
Gelecek bölümün konusu bu yazıda da kısaca değindiğim ve muhtemelen dünyada en çok görünür olan Hasidik grup Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch) ile ilgili yakın dönemde piyasaya çıkmış olan kitaplar olacak.
Bu Bölümdeki Kitapların Listesi
Biale, David, et al. Hasidism: A New History. Princeton: Princeton University Press, 2017.
Buber, Martin. Tales of the Hasidim. New York: Schocken Books, 1947.
Deutsch, Nathaniel, and Michael Casper. A Fortress in Brooklyn: Race, Real Estate, and the Making of Hasidic Williamsburg. New Haven: Yale University Press, 2021.
Etkes, Immanuel. The Besht: Magician, Mystic, and Leader. Waltham: Brandeis University Press, 2004.
Grumet, Louis, with John Caher. The Curious Case of Kiryas Joel: The Rise of a Village Theocracy and the Battle to Defend the Separation of Church and State. Chicago: Chicago Review Press, 2016.
Heilman, Samuel C. Who Will Lead Us? The Story of Five Hasidic Dynasties in America. Berkeley: University of California Press, 2017.
Stolzenberg, Nomi M., and David N. Myers. American Shtetl: The Making of Kiryas Joel, a Hasidic Village in Upstate New York. Princeton: Princeton University Press, 2022.
Wodziński, Marcin. Hasidism: Key Questions. Oxford: Oxford University Press, 2018.
Wodziński, Marcin. Historical Atlas of Hasidism. Princeton: Princeton University Press, 2018.
Wodziński, Marcin, ed. Studying Hasidism: Sources, Methods, Perspectives. New Brunswick: Rutgers University Press, 2019.
Bu Bölümde Bahsettiğim Türkçe Kaynaklar
Araz, Ömer Faruk. “Tarihten Günümüze Hasidik Yahudiler Ve Kendilerine Özgü
Memiç, Fatih. “Habad-Lubaviç Hasidiliğinin Ortaya Çıkışı ve Küresel Bir Harekete Dönüşümü.” Milel ve Nihal 19, no. 2 (Aralık 2022): 187-223. https://doi.org/10.17131/milel.1111275.
Mistik bir Yahudi hareketi olan Hasidizm ve Hasidik cemaatler, dizi ve filmlerde sıkça karşımıza çıktığından olsa gerek bu konuda çevremdekilerden sorular alıyorum.
Bundan da yola çıkarak kitap önerilerinin ilk beş yazılık serisinde, Hasidizm’in çeşitli yönlerini ele alacağım. İlk bölüm yani bu yazı, Hasidizm ile ilgili genel kitaplara odaklanacak. İkinci bölümde Habad-Lubaviç hareketine dair kitapları inceleyeceğim. Üçüncü bölümde ise Hasidik topluluklar içinde büyüyüp bu cemaatlerden ayrılan ya da ayrılmaya çalışanların hikâyelerini anlatan kitapları mercek altına alacağız. Dördüncü bölümde, kitap önerileri giriş yazısının son kısmında yer verdiğim sorularla ilgili önerilerime değindikten sonra, son bölümde soru-cevap formatında sizlerden gelen soruları yanıtlamaya çalışacağım.
İlk bölümle başlayalım.
Hasidik Yahudiler, istisnaları olmakla birlikte, Ultra-Ortodoks olarak da adlandırılan Haredilerin bir alt kümesi gibi görülebilir. Harediler, Yahudi dininin en muhafazakâr ve geleneksel akımlarını temsil ederler. Bu grupta yer alanlar, dini kurallara ve ritüellere sıkı sıkıya bağlı kalmayı hedeflerler. Haredi topluluklar, kendi eğitim sistemleri, giyim kuralları ve yaşam biçimleri ile de modern toplumdan mümkün olduğunca izole bir yaşam sürdürürler.
Türkiye’de Star TV kanalında “Ömer” ismiyle yerli uyarlaması da yapılan Netflix’teki “Shtisel” dizisinde baş karakterlerin mensubu olduğu Haredi topluluğuysa Hasidik değil, Haredilerin Litvish veya Yeshivish olarak adlandırılan bir başka koludur. Bu kategori altında yer alan gruplardaki Yahudiler, özellikle Litvanya kökenli olup, Talmud ve Yahudi hukuku (Alaha) çalışmalarına büyük önem verirler.
18. yüzyılda Doğu Avrupa’da Baal Shem Tov (Besht) tarafından başlatılan Hasidik Yahudilik, Rebbe olarak adlandırılan ruhani liderler etrafında toplanmış çok sayıda farklı cemaatten oluşur. Bu cemaatlerin her biri kendi geleneklerine ve uygulamalarına sahiptir. Örneğin Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch) Hasidik hareketine bağlı kişiler, dünyaya yayılmış geniş bir ağı ve özellikle seküler Yahudilere yönelik faaliyetleriyle tanınırlar. Satmar Hasidik hareketi ise, modern Siyonizme karşı sert muhalefetiyle bilinir ve özellikle New York’ta büyük bir cemaate sahiptir. Bratslav (Breslov) Hasidik hareketi, kurucusu Bratslavlı Nahman‘ın (1772 – 1810) öğretilerini takip eder ve müritleri arasında yoğun bir dua ve meditasyon pratiği vardır. Diğer önemli Hasidik gruplar arasında Ger, Belz, Bobov ve Vizhnitz bulunur. Bu grupların her biri, kendilerine özgü dini uygulamaları, gelenekleri ve ruhani liderleri ile farklılaşır, ancak hepsi de Hasidik Yahudiliğin temel prensiplerine bağlı kalır.
İkinci Dünya Savaşı, Hasidik Yahudilik için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Savaş öncesinde, Hasidik Yahudilerin merkezi özellikle Polonya, Macaristan, Romanya Ukrayna ve Rusya gibi Doğu Avrupa ülkeleriydi. Ancak, savaşın yıkıcı etkileri ve Holokost sırasında bu bölgelerdeki Yahudi nüfusun büyük bir kısmının yok edilmesiyle, Hasidik Yahudilerin merkezi dramatik bir şekilde değişti. Savaş sonrasında, hayatta kalan Hasidik topluluklar yeni bir başlangıç yapmak zorunda kaldılar ve büyük ölçüde Amerika Birleşik Devletleri ile İsrail’e göç ettiler. Günümüzde, New York (özellikle Williamsburg, Borough Park, Crown Heights ve Kiryas Joel) ve New Jersey gibi bölgelerde yoğunlaşan ABD’deki Hasidik topluluklar ile Kudüs ve Bnei Brak gibi şehirlerdeki İsrail’deki Hasidimler, dünya genelindeki en büyük Hasidik merkezler olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, Kanada’da Montreal, Birleşik Krallık’ta Londra (Stamford Hill) ve Manchester ile Belçika’da Antwerp şehrinde de kayda değer büyüklükte Hasidik gruplar yaşamaktadır.
Türkçe Kaynaklar
Buraya kadar yazdığım bilgileri Wikipedia veya ChatGPT gibi sayfalardan da edinebilirsiniz. Ancak, daha derinlemesine bilgi sahibi olmak için genelde iki seçenek ön plana çıkıyor:
1) makaleler ve kitaplar gibi basılı kaynaklar.
2) belgeseller, filmler, YouTube videoları ve podcast yayınları. İkinci gruptakiler, görsel-işitsel zenginlikleri ve çoklu dil seçenekleri sayesinde genelde daha fazla tercih ediliyor. Ancak ne var ki bu tür programlardaki bilgileri daha nitelik hale getirmek için de kitaplara başvurmak gerekiyor.
Hasidizm ve genel olarak Ortodoks Yahudilikle ilgili son yıllarda yazılan Türkçe makale ve tezler az sayıda olsa da mevcut.
Marmara Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ömer Faruk Araz’ın 2021 yılında yayımladığı “Tarihten Günümüze Hasidik Yahudiler ve Kendilerine Özgü Dindarlık Anlayışları” başlıklı makalesi, Hasidik Yahudiliğin tarihsel gelişimi ve bu topluluğun kendine özgü dini pratiklerini inceliyor. Makale, Hasidik Yahudiliğin mistik öğretilerini, toplumsal yapısını ve modern dünyadaki adaptasyon süreçlerini ele alarak, tarihsel ve çağdaş perspektifler sunuyor.
Türkiye’de medya organlarına zaman zaman konu olan hatta komplo teorilerine malzeme edilen Habad üzerine de akademik çalışmalar var. Kırklareli Üniversitesi’nden Dr. Fatih Memiç, İstanbul Üniversitesi’nde 2022 yılında tamamladığı doktora tezinde Habad-Lubaviç Hasidiliğinin tarihsel gelişimi ve misyon faaliyetlerinin dini kökenini ele alıyor. Dr. Memiç’in bu konuda yakın zamanda yayımladığı makalesi de bulunmakta. Aynı zamanda, Milel ve Nihal dergisinin YouTube kanalındaki sunumunda da benzer bilgileri paylaşıyor.
Türkçe olarak bu konularda çalışma yapan akademisyenler de kaçınılmaz olarak İngilizce kaynaklara başvurmak durumunda kalıyor.
İngilizce Kitaplar
Hasidizm hakkındaki İngilizce kaynaklara baktığımızda, özellikle son yıllarda artan bir literatür karşımıza çıkıyor. Geçtiğimiz yüzyılda bu alanı akademiye açan birkaç büyük ismi anmadan olmaz. Gershom Scholem (1897 – 1982), Yahudi mistisizmi ve Kabala üzerine yaptığı temel çalışmalarla tanınan önemli bir figürdür. Martin Buber (1878 – 1965), Hasidik hikâyeler ve teoloji üzerine felsefi çalışmalarıyla ünlüdür. Diğer önemli isimler arasında Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Moshe Idel (1947 – ), Hasidik düşünce üzerine önemli çalışmalar yapmış Arthur Green (1941 – ) ve Hasidik yaşamı ve tarihini derinlemesine inceleyen Rachel Elior (1949 – ) bulunmaktadır. Bu akademisyenler, Hasidizm ve onun ruhsal ve kültürel boyutları üzerine yapılan akademik tartışmaları önemli ölçüde şekillendirmiştir.
Konuya yeni giriş yapacaklar için, Polonya’nın Wroclaw Üniversitesi’nden tarihçi Marcin Wodziński‘nin (1966 – ) yazdığı ya da katkıda bulunduğu kitapları öneririm. Wodziński’nin kartograf Waldemar Spallek ile birlikte hazırladığı ve 2018 yılında Princeton University Press tarafından yayımlanan “Historical Atlas of Hasidism” adlı 280 sayfalık bol haritalı ve resimli kitabı, Hasidizm hareketinin başlangıcından günümüze olan yolculuğunu ele alıyor. Okuması ve incelemesi kolay ve akılda kalıcı. Kitabı internette korsan sitelerde bulmanız mümkün. Baştan söylemiş olayım, çok sayıda görsel ve renkli harita içerdiği için dosya boyutu olarak kitap mı indiriyorsunuz yoksa video mu, biraz şaşırabilirsiniz.
Wodziński’nin önerebileceğim diğer iki kitabından bir tanesi Oxford University Press tarafından 2018 yılında yayımlanan 336 sayfalık “Hasidism: Key Questions” adlı eseri. Wodziński’nin derlediği “Studying Hasidism: Sources, Methods, Perspectives” adlı kitap Hasidizm üzerine yapılan çalışmalara dair kapsamlı bir kaynak sunuyor olsa da kitabın hedef kitlesinin bu alanda akademik araştırmalar yapmak isteyenler olduğunu başlıktan da anlayabilirsiniz.
(Ayrıca Hasidizm konusuna daha derinlemesine ilgi duyanlar için Wodziński’nin de ders verdiği Wroclaw Üniversitesi’nde Doğu Avrupa Yahudileri alanında İngilizce yüksek lisans programı mevcut: https://judaistyka.en.uni.wroc.pl/news/masters-program-in-english)
“Bu kitaplar bana yetmez, konunun karmaşıklığını çok yönlü olarak incelemek istiyorum” ya da “belli kısımlarını merak ediyorum onlar hakkında detaylar bilmek için bir kitap arıyorum” diyorsanız 2017 yılında Princeton University Press tarafından çıkan bir derleme kitap var: David Biale, David Assaf, Benjamin Brown, Uriel Gellman, Samuel Heilman, Moshe Rosman, Gadi Sagiv ve Marcin Wodzinski tarafından yazılan 890 sayfalık “Hasidism: A New History“. Geniş kapsamı ve derinlemesine analizleriyle konuya akademik ilgisi olanlar için vazgeçilmez bir kaynak.
Eğer “bu kitaplar çok detaya giriyor ve fazla ansiklopedik bilgiler veriyor, benim bu kadarına ihtiyacım yok. Biraz daha günümüzdeki Hasidik cemaatler özelinde biraz da sürükleyici bir anlatımla bilgi edinmek istiyorum.” diyenlerdenseniz pandemi döneminde büyük bir merakla okuduğum bir kitabı önerebilirim. Bir önceki önerdiğim kitabın da yazarlarından olan, çalışmalarını City University of New York’ta (CUNY) sürdüren Samuel Heilman’ın “Who Will Lead Us?: The Story of Five Hasidic Dynasties in America” (Bizi Kim Yönetecek? Amerika’daki Beş Hasidik Hanedanlığın Hikâyesi) adlı 384 sayfa uzunluğundaki kitabı, yine Princeton University Press’ten 2017 yılında piyasaya çıktı. Kitap, yakın dönemdeki Hasidik liderlik dinamiklerini ve Amerika’daki Satmar, Bobov, Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch), Belz ve Munkatch adlı beş Hasidik hanedanın hikâyesini ayrı bölümlerde ele alıyor.
Popüler kültürde onlarca Hasidik cemaat arasında iki tanesi genelde ön plana çıkıyor: Satmar ve Habad.
Samuel Heilman’ın kitabındaki Satmarlar ile ilgili bölümünde de detaylı olarak değindiği üzere, Satmar Hasidik cemaati, Joel Teitelbaum’un ölümünden sonra 2006 yılında ikiye bölündü. Bölünme, Joel Teitelbaum’un yeğenleri Aaron Teitelbaum ve Zalman Teitelbaum arasında liderlik konusunda ortaya çıkan anlaşmazlıklar sonucu gerçekleşti. Bu iki liderin taraftarları arasında yaşanan çekişmeler, Satmar cemaatinin Aaron ve Zalman taraftarları olarak iki gruba ayrılmasına neden oldu. Zalman Teitelbaum Williamsburg’da, Aaron Teitelbaum ise Kiryas Joel’de liderlik yapmaktadır. Bu konulara benden çok daha hâkim olan akademisyen tanıdıklarıma kaynak önerisi sorduğumda, Satmar cemaatini genel olarak odağına alan üç kitap önermişlerdi.
Nathaniel Deutsch ve Michael Casper’ın “A Fortress in Brooklyn: Race, Real Estate, and the Making of Hasidic Williamsburg” adlı 408 sayfalık çalışması, 2021 yılında Yale University Press tarafından yayımlandı. Kitap, Brooklyn’in Williamsburg bölgesindeki Satmar topluluğunu inceliyor. Williamsburg’a İkinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir süre sonra, Joel Teitelbaum liderliğinde bir grup Satmar Holokost kurtulanı yerleşmişti. Son yetmiş yılda, yüksek doğum oranı ve yeni katılanların etkisiyle nüfusları ciddi bir şekilde arttı. Şu anda Williamsburg’un üçte birinin Yahudi olduğu ve bu nüfusun da büyük bir kısmının Satmar olduğu tahmin edilmektedir. Satmarlar, New York’ta hızla büyüyen nüfuslarının yanında emlak piyasasındaki etkileriyle dikkat çekiyorlar. Ayrıca, topluluğun liderliği, dış etkilerden korunma çabalarını sürdürüyor ve bu çabaların karşılaştığı zorluklar kitapta detaylandırılıyor.
New York şehrine yaklaşık 2 saat mesafede yer alan ve 30.000’in üzerinde Satmar mensubunun yaşadığı bir kasaba olan Kiryas Joel de Williamsburg gibi benzersiz sosyal dinamikleriyle birçok habere ve akademik çalışmaya konu olmuştur. Princeton University Press’ten 2022 yılında çıkan 496 sayfalık “American Shtetl: The Making of Kiryas Joel, a Hasidic Village in Upstate New York” kitabı Nomi M. Stolzenberg ve David N. Myers tarafından yürütülen kapsamlı bir akademik çalışmanın ürünü. Kitap, Kiryas Joel’in Amerika’daki modern bir Hasidik kasaba olarak nasıl şekillendiğini ve topluluğun burada nasıl bir yaşam sürdüğünü detaylarıyla anlatıyor.
Ayrıca, Louis Grumet‘in 2016 yılında yayımladığı “The Curious Case of Kiryas Joel: The Rise of a Village Theocracy and the Battle to Defend the Separation of Church and State” kitabı da bu kasabanın hukukî ve sosyal açıdan karşılaştığı zorlukları ve devlet ile din arasındaki ayrımı koruma mücadelesini ele alıyor. Diğer iki kitaptan farklı olarak bu kitabı detaylı incelemediğim için diğer iki kitapla kıyaslamam doğru olmaz. Yakın zamanda da hakkını vererek okuyacağımı sanmıyorum çünkü Satmarlarla ilgili diğer okuduğum diğer kitaplar merakımı büyük ölçüde giderdi. Habad’ın Satmar’dan çok daha fazla göz önünde ve uluslararası ölçekte çalışmalarda bulunması da onlar hakkında yazılan kitapları benim açımdan ön plana çıkardı.
Listede bir de biyografi çalışması var. Bu kitap çok da yeni sayılmaz. Orjinali İbranice olan bu kitabın İngilizce tercümesi 2004 yılında Brandeis University Press tarafından basıldı. “The Besht: Magician, Mystic, and Leader” adlı kitap, Hasidizmin kurucusu Baal Shem Tov’un (Besht) hayatı ve etkisini derinlemesine inceliyor. Kitabın yazarı İsrailli akademisyen Immanuel Etkes (1940 – ), Yahudi tarihi ve düşüncesi alanında tanınmış bir akademisyen. Etkes ayrıca, Vilnalı Gaon olarak bilinen Elijah ben Solomon Zalman ve ilk Habad Rebbesi Liadili Shneur Zalman hakkında da önemli kitaplar yazmıştır.
Martin Buber‘in 1947’de yayımladığı “Tales of the Hasidim” (Hasidik Masallar) gibi kitaplar, Hasidik liderlerin ve onların takipçilerinin yaşamlarına dair derin içgörüler sunan hikâyeleri geniş kitlelere açıyor. Hasidizm’de hikâye anlatıcılığı, manevi öğretileri ve dini bilgeliği aktarmanın önemli bir aracı olarak kabul edilir. Bu hikâyeler, genellikle Hasidik liderlerin ve onların takipçilerinin yaşamlarından kesitler sunar ve derin manevi dersler içerir. Hikâye anlatıcılığı, Hasidizm’de sadece eğitici değil, aynı zamanda ilham verici bir araçtır. Bu hikâyeler, sadece dini ve manevi öğretiler sunmakla kalmıyor, aynı zamanda Hasidik kültürün ve yaşam tarzının zenginliğini ve derinliğini de gözler önüne seriyor.
Gelecek bölümün konusu bu yazıda da kısaca değindiğim ve muhtemelen dünyada en çok görünür olan Hasidik grup Habad-Lubaviç (Chabad-Lubavitch) ile ilgili yakın dönemde piyasaya çıkmış olan kitaplar olacak.
Bu Bölümdeki Kitapların Listesi
Biale, David, et al. Hasidism: A New History. Princeton: Princeton University Press, 2017.
Buber, Martin. Tales of the Hasidim. New York: Schocken Books, 1947.
Deutsch, Nathaniel, and Michael Casper. A Fortress in Brooklyn: Race, Real Estate, and the Making of Hasidic Williamsburg. New Haven: Yale University Press, 2021.
Etkes, Immanuel. The Besht: Magician, Mystic, and Leader. Waltham: Brandeis University Press, 2004.
Grumet, Louis, with John Caher. The Curious Case of Kiryas Joel: The Rise of a Village Theocracy and the Battle to Defend the Separation of Church and State. Chicago: Chicago Review Press, 2016.
Heilman, Samuel C. Who Will Lead Us? The Story of Five Hasidic Dynasties in America. Berkeley: University of California Press, 2017.
Stolzenberg, Nomi M., and David N. Myers. American Shtetl: The Making of Kiryas Joel, a Hasidic Village in Upstate New York. Princeton: Princeton University Press, 2022.
Wodziński, Marcin. Hasidism: Key Questions. Oxford: Oxford University Press, 2018.
Wodziński, Marcin. Historical Atlas of Hasidism. Princeton: Princeton University Press, 2018.
Wodziński, Marcin, ed. Studying Hasidism: Sources, Methods, Perspectives. New Brunswick: Rutgers University Press, 2019.
Bu Bölümde Bahsettiğim Türkçe Kaynaklar
Araz, Ömer Faruk. “Tarihten Günümüze Hasidik Yahudiler Ve Kendilerine Özgü
Dindarlık Anlayışları”. Dergiabant 9/1 (Mayıs 2021): 124-150. https://doi.org/10.33931/abuifd.867612.
Memiç, Fatih. “Habad-Lubaviç Hasidiliğinin Ortaya Çıkışı ve Küresel Bir Harekete Dönüşümü.” Milel ve Nihal 19, no. 2 (Aralık 2022): 187-223. https://doi.org/10.17131/milel.1111275.
Paylaş: