Makaleler

Alyans arşivlerinde 3 Nisan 1881 Sakız Adası Depremi 

Alliance israélite universelle (Alyans) yönetim kurulu Osmanlı topraklarındaki ilk önemli sınavını Sakız Adası - Çeşme açıklarında meydana gelen 3 Nisan 1881 tarihli yıkıcı deprem sonrasında vermişti. 1873 yılında İzmir’de açılan Alyans okulunun 1878’de göreve başlayan ikinci müdürü Joseph Semtob Pariente, afet sonrası arama-kurtarma çalışmalarının ve oluşturulan dayanışma ağının baş mimarlarından biri olarak karşımıza çıkıyor. 

Joseph Semtob, sarsıntılardan etkilenen yerleri ziyaretinden önce çektiği telgraflarda ve sonrasındaki raporlarında bölgedeki Yahudi depremzedeler ve afet yönetimi hakkında son derece önemli ve ayrıntılı bilgileri Alyans Merkez Komitesi ile paylaşmıştı. Bu belgelere dayanarak, depremin üzerinden 142 yıl geçmiş olmasına rağmen hayatını kaybedenlerin ve yaralıların isimlerini muhtemelen ilk kez dijital bir ortamda Avlaremoz aracılığıyla gün yüzüne çıkarıyoruz. 

https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*RIAmuXYhIrEKCYj7aJZkcA.jpeg
Kaynak: Bibliotheque numérique de l’Alliance israélite universelle 

Depremden iki gün sonra, 5 Nisan’da Pariente ve İzmir Yahudi Cemaati’nin lideri Haim Habib “zelzele sonrasında kırk Yahudi’nin göçük altında kaldığı, ötekilerin ise yardıma muhtaç bir şekilde etrafa dağıldığı” bilgisini Paris’e iletip Alyans’tan acil yardım talebinde bulunmuştu.

6 Nisan tarihli başka bir telgrafta ise Pariente, Yahudi mahallesinin yerle bir olduğunu, 25 kişinin öldüğünü ve yaralıların İzmir’e gönderildiğini duyurmuştu. Durumun endişe verici olduğunu ve büyük miktarda yardıma ihtiyaç duyulduğunu bir kez daha hatırlatmıştı. 8 Nisan’daki telgrafta ise aynı felaketin Çeşme’de de gerçekleştiğini ve 150 Yahudi’nin yardıma muhtaç hale geldiğini ifade etmişti.

12 Nisan sabahı İzmir’e dönen Pariente, Yahudi depremzedelerin de diğer mağdurlar gibi muamele gördüklerini ve hiçbir ayrımcılığa uğramadıklarını rapor etmişti. Ayrıntılı mektubunda, enkaz altında kalan 29 Yahudi’nin 21’ini enkazdan çıkararak Yahudi Mezarlığı’na defnettikleri haberini ise buruk bir gururla vermişti. Öyle ki şehir surları içindeki kayıp, Türk ve Yahudi olmak üzere toplamda üç yüz kişiyi bulmuş, Pariente kentten ayrılırken Müslümanlar bu mevkide sadece on beş dindaşını enkazdan çıkarabilmişti. 

https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*O-1JPb38HBLOefhZt1lAcg.jpeg

Sakız Adası’nda Venedik döneminden kalma kalenin yıkılması sonucunda 500–600 insan enkaz altında kalır. Bu afetzedelerin ekseriyeti ise kale duvarlarının çevresinde yaşayan yoksul Yahudi ailelerdir.
Kaynak: Archives israélites de France Vol.42 No16 sf. 135.

Pariente, depremin en şiddetli vurduğu sur içinde yer alan Yahudi Mahallesi’ndeki arama kurtarma çalışmalarını şu sözlerle özetler:

 “Görevimin en zor ve tehlikeli kısmıydı, çok az kişinin riske girmek isteyeceği bir yerdi çünkü artçılar saat başı tekrarlıyordu. Yine de [bu] ölülere karşı tamamlanması gereken ulvi bir görev olduğu kadar hayatta kalanlara da verilecek bir teselliydi.” 

Pariente’nin hazırladığı listeye göre;

Sakız Adası’nda hayatını kaybedenlerin isimleri
Rébeca (Isaac Benghiat’nın kızı) — 4 
Vida Selaniko — 16 
Oro (Isaac Judah’nın karısı) — 65 yaş 
Gracia (Judah Isaac’ın karısı) — 35 yaş
Gracia Isaac’in üç günlük bebeği
Mazaltob (Gabriel Polombo’nun karısı) — 35 yaş
Mariam (Haim Alou’nun karısı) — 25 yaş
Groya (Béhor Cohen’in karısı) — 48 yaş
Béhor (Samuel Palombo’nun oğlu) — 4 yaş
Reina (Isaac Issachar’ın karısı) — 28 yaş
Hanula (Raphael Roditi’nin karısı) — 30 yaş 
Vida (Hanula Roditi’nin kızı) — 4 yaş
Donna (Hanula Roditi’nin kızı) — 3 yaş
Vida (Haim Nifsim’in kızı) — 3 yaş
Haim (Béhor Jerusalami’nin oğlu) — 30 yaş
Nifsim (Jacob Béja’nın oğlu) — 3 yaş
Mercada (Mercado Polombo’nun karısı) — 50 yaş
Sagbona (Isaac Baruch’un karısı) — 35 yaş
David (Judah Isaac’ın oğlu) — 4 yaş
Béhora (haham Lévy’nin karısı) — 42 yaş
Haim (Béhora Lévy’nin oğlu) — 3 yaş 

Naaşı enkaz altında kalan kişilerin listesi:
Sarutcha (Semaria Selanikio’nun kızı) — 21 yaş
Abraham (Emmanuel Benghiat’nın oğlu) — 5 yaş
Clara (Samuel Polombo’nun karısı) — 26 yaş
Reina (Raphael Roditi’nin kızı) — 6 yaş
Ora (Béhor Polombo’nun kızı) — 6 yaş
Esterina (Béhor Polombo’nun kızı) — 2 yaş
Luna (haham Lévy’nin kızı) — 20 yaş
Mazaltob (haham Lévy’nin kızı) — 16 yaş 

Müdür Pariente Çeşme’ye Pazar akşamı (10 Nisan) ikindi vakti dörtte varmıştı. Limana yanaştığında ilk gördüğü manzara, yerde yatan kötürüm kalmış Yahudi bir kadındı. Bu beldede iki Yahudi çocuk (Josué ve Elia Cobi kardeşler) depremde hayatını kaybederken dört kadın ise ciddi şekilde yaranmıştı. Maddi hasar Sakız’daki kadar büyüktü: Yahudilere ait hiçbir konut sağlam kalmazken 145 Yahudi’den 110’unu tamamıyla yardıma muhtaç durumdaydı. Öğretmen Pariente’nin en büyük tesellisi ise Vali’den dört konut inşası için aldığı izindi. Can kaybının Sakız’a göre sınırlı kalmış olması ise görece tek sevindirici gelişmeydi. 

Pariente, Pazartesi günü (11 Nisan) öğlene doğru Sakız’a dönmüş ve son olarak haham Lévy’nin karısı ve kızının cansız bedenlerinin çıkarılmasına yardımcı olmuştu. Hahamın diğer iki çocuğu (Luna ve Mazaltob) ise enkaz altında bırakılmıştı. Müdürün raporunda, neden böyle bir karar verildiğine dair herhangi bir açıklama ise bulunmamakta. Yahudilerin çoğunluğu adayı terk etmiş olsa da Pariente, kalanlar için 20 mecidiyeyi depremde ailelerini kaybeden Jacob Béjo ve Juda Issachar isimli iki babaya teslim etmişti.

https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*5IsdMiy9bf2M6zXswikMUQ.jpeg

İzmir Yahudi Hastanesi’nin 1930 yılından bir görüntüsü
Kaynak: Bibliotheque numérique de l’AlU

İzmir’e dönüşünde (12 Nisan) Yahudi Hastahanesine nakledilen 14 depremzedeyi ziyaret etmişti. Pariente’nin raporunda yaralıların isim, yaş, cinsiyet ve sağlık durumlarına ilişkin de geniş bilgiler mevcut. Bu yazının sınırları içerisinde yalnızca isimlerini anıyoruz:

Issachar (Judah Isaac’ın oğlu) — 13 yaş
Chilibi (Jacob Baruch’un oğlu) — 7 yaş
Moise (Judah Isaac’ın oğlu) — 5 yaş / 13 Nisan akşam beşte tetanostan dolayı vefat eder.
Baruch Cohen — 10 yaş
Reina (Jacob Mirzahi’nin dul karısı) — 35 yaş 
Ester (Moise Benghiat’nın kızı) — 11 yaş
Blanca (Jacob Polombo’nun kızı) — 3 yaş
Boula Polombo (Blanca’nın annesi) — 28 yaş
Ester (Jacob Polombo’nun eşi) — 50 yaş
Rocha Palombo (Ester’in kızı) — 15 yaş
Sarota (Béhor Roditi’nin kızı) — 18 yaş
Hanonla (Abraham Cohen’in karısı) — 19 yaş
Roufsola Calatzes — 65 yaş
Miriam Palombo

Bu kişilerin tedavileri sürerken sayıları iki yüzü bulan Sakızlı afetzedenin çoğunluğu da hastanenin karşısındaki bir evde misafir edilmişti. Jacques Sidi’nin başkanlığındaki yardım komitesi ihtiyaçlarla ilgilenmekteydi. Alyans’ın ilk sefer için gönderdiği 1000 frank hızlıca tükendiğinden, yardım komitesi İstanbul, Paris, Selanik ve Londra cemaat liderlerine çağrıda bulunmuştu. Bu çağrılara karşılık toplanan toplam 11548 frank ve harcanan 5114 frank, İzmir Yerel Cemaat lideri Haim Habif tarafından bir liste halinde tutanak haline getirilip Alyans Merkez Komitesi ile paylaşılmıştı. 

https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*SMHvYhb-WMeGGPvmbh21OA.png

Kaynak: AlU arşivleri, Turquie LXXIII E 887.03 — Haim Habif, 13 Mayıs 1881

Yahudi deprem dayanışma ağına paralel olarak, afetten etkilenen on binlerce Sakızlı ve Çeşmeli için Uluslararası Yardım Komitesi adıyla bir organizasyon daha oluşturulmuştu. Yahudi toplumundan David Enriquez ve Alexandre Sidi de burada görev almıştı Habib’in kayıtlarına göre bu komite, İzmir’e yerleştirilen Yahudi depremzedeler için 2895 frank ve Yahudi Hastanesi’ne ise 1538 franklık bir bağış yapmıştı. Başka bir deyişle, İzmir Yahudi Cemaati’nin topladığı deprem bağışının yüzde 37’si bu uluslararası dayanışmadan geliyordu. Aşağıdaki tabloda bağışçı kişilerin ve kurumların isimlerini ve lira cinsinden yardım miktarlarını da görmek mümkün. 

https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*cNJMi13tg6bfaoE_SbnzVQ.png

Kaynak: AIU arşivleri, Turquie LXXXV E 1015.1 — Semtob Pariente, 6 Mayıs 1881

Ulaşım ve iletişim imkânlarının günümüzle mukayese edilemeyecek kadar geride olduğu bir dönemde afet sonrası arama kurtarma ve yardım çalışmalarını başarıyla ve şeffaflıkla organize eden Semtob Pariente, çabalarından dolayı Alyans Merkez Komitesi’nin takdirini kazanmıştı. Ömrünün sonuna kadar taşıyacağını söylediği övgü dolu mektuba arşivde ulaşamasak da 142 yıl önceki deprem felaketinin hemen hemen her ayrıntısına değindiği tarihi belgeler kendisinin ne denli özverili ve disiplinli bir aktivist olduğunu kanıtlamak için yeterli bir kaynak. Onlarca depremzedeye yuva bulan, yüzlercesine haftalar boyunca yemek dağıtan ve harcanan her kuruşu tek tek not eden Pariente, depremden etkilenen iki yüz kadar kişinin kimliklerini tespit edebilmemize olanak sağladı.