Göze Çarpanlar Kültür Sanat

17. İstanbul Bienali: İtaatsizlik Arşivi [Ders Bitti]

Bağımsız grup ve insiyatiflerin toplumsal, ekolojik, politik ve sanatsal çalışmalarını bir araya getiren 17. İstanbul Bienali’nde İtaatsizlik Arşivi [Ders Bitti] bir direniş korosu sunuyor.

Kaynak: Argonotlar

Bu seneki bienali pek bir beklentim olmadan gezdim. Bu beklentisizlik hali, belki de sanat dünyasının geçmiş yılları unutturma ve “her şey eskisi gibi” inancını yayma teşebbüsüne bir tepki olarak başladı, ancak bienal tarihi yaklaştıkça bu seneki küratörlerin de benimle aynı fikirleri paylaştığını düşündüm. Nicolas Bourriaud’un çoğunlukla müze mekânlarına sıkışmış ve iklim krizi gibi önemli bir meseleyi zaman zaman yüzeysel bir şekilde ele alan Yedinci Kıta bienaline kıyasla bu edisyonun isimsiz oluşunu, temasızlığını, ve daha da önemlisi dağınıklığını takdir ettim. Beyoğlu, Fatih ve Kadıköy’de farklı mekânlarda yer alan işleri gezmek için kendime bir rota çizdim, ancak rotayı kısa İstanbul seyahatim süresinde tamamlayamadım. Her ne kadar gördüğüm bütün işlerden etkilensem de da rotayı tamamlayamamış olmak bir bakıma hoşuma gitti. Çoğu etkinliğin sosyal medyada paylaşmak üzere kurgulandığı bir dönemde, bienalin seyircisini semt semt gezmeye teşvik etmesini doğru buluyorum.

İtaatsizlik Arşivi (Ders Bitti), Marco Scotini küratörlüğünde, Can Altay tarafından tasarlanmış sergi üniteleriyle, Fotoğraf: Sahir Uğur Eren.

İçeride en çok görmek istediğim işin sergilenmesine rağmen, gezinin ilk durağı olan Merkez Rum Kız Lisesine giderken biraz canım sıkıldı. Hem bienal hem de Türkiye sanat etkinliklerinin bir zamanlar azınlıklara ait olan terk edilmiş mekânlara olan özel ilgisi beni rahatsız ediyor. “Bu şehirde bir dönem gayrimüslimler vardı, şimdi yok” anlatısının, azınlık hayaletlere olan saplantının, halihazırda yaşayan ve tam da “yok olmamış” azınlıklara saygısızlık olduğunu düşünüyorum. İstanbulda devamlı olarak terk edilmiş Rum, Ermeni ve Yahudi mekânlarda sergi yapılıyor, ancak bu gruplarla beraber olarak kapsamlı çalışılmıyor. Bu konuda lise arkadaşım Rayka Simoni’nin Avlaremoz’a Zülfaris sinagogu hakkında yazdığı kısa bir makale var, Rayka’dan farklı olarak benim eleştirimin temelinde mekânların kutsallığından çok mekânın öznelerinin kaybolduğu miti.

İtaatsizlik Arşivi (Ders Bitti), Marco Scotini küratörlüğünde, Can Altay tarafından tasarlanmış sergi üniteleriyle, Fotoğraf: Sahir Uğur Eren.

Okulun avlusuna girer girmez beni, daha sonra her bienal mekanında göreceğim küratöryel metin karşıladı. Metnin özellikle son iki cümlesini (Bırakın bu bienal de kompost olsun. Vaktinden önce başlayabilsin, bittikten çok sonra da devam edebilirsin) gördüğüm her işte kendi kendime tekrarladım, bu cümleler gezintim sırasında bana bir rehber, bir pusula oldu. Uzun, anlaşılmaz ve içi boş basın bültenlerine, sergi metinlerine kıyasla bienalin bu ufak mantrası, bana çok daha samimi geldi.

Binaya doğru hareket ettiğimde etrafımı onlarca, belki de yüze aşkın ekran sardı. Farklı boyutlarda ve farklı yüzeylerde sergilenen ekranlarda arşiv görüntüleri, belgeseller ve röportajlar sessize alınmış bir şekilde oynuyordu. Ekranlarla meşgul olmadan önce, mekândaki detayları incelemeye karar verdim. Okul sıralarını ve kara tahtaları görünce yukarıda yaptığım eleştiriye rağmen, hak arayışlarını belgeleyen bir arşivin bir sınıf ortamında sunma fikrini yerinde buldum. Ekrandaki görüntülerin, aktarılan meselelerin, estetik ve politik kadar pedagojik bir amacı olduğunu da gözlemledim. 

İtaatsizlik Arşivi [Ders Bitti], küratör, yazar ve sanat eleştirmeni Marco Scotini ile sanatçı/akademisyen Can Altay’ın ortak işi. Arşivde çok sayıda video görüntüsü var, bu görüntülerde farklı coğrafyalardan, farklı zaman dilimlerinden gelen sayısız gurup kendine özgü meseleleri üzerinden hak talep ediyor. Mekânı gezerken bir ekranda Bergama’daki termik santral projesine karşı direnen halkla röportajlar oynuyordu. Başı bağlı bir teyze Atatürk’ün posterini tutmuş “kanla elde ettiğini kalemle sattılar” diyordu. Bir başka ekranda İsrailli anti-siyonist entelektüel Yeshayahu Leibowitz’in bir röportajına tanık oldum. Karşı duvarda Kayyum Rektör İstemiyoruz sloganını gördüm, bir diğer odada ise tam olarak ülkeyi çıkaramasam da post-sömürgeci devrimlerden görüntüler izledim.

İtaatsizlik Arşivi (Ders Bitti), Marco Scotini küratörlüğünde, Can Altay tarafından tasarlanmış sergi üniteleriyle, Fotoğraf: Sahir Uğur Eren.

Arşivi gezen herkes, şüphesiz gördüklerinden yorulacaktır. Her bir videonun farklı uzunluklarda oluşu, videolarının seslerinin kısılması vs. bize izlediklerimizi teker teker sindirmektense toplu olarak yorumlamaya davet ediyor. Önerilen topluluk kavramını basitçe kesişimsellik ve dayanışma olarak okumaktansa, tek bir eylemin (itaatsizliğin) farklı dışavurumları olarak görüyorum. İtaatsizlik birçok haksızlık karşısında kendini ortaya çıkarıyor ve bu eylem çok sesli bir koro tarafından tekrar tekrar aktarılıyor. Bu bağlamda, arşivi oluşturan ekranlar bir itaatsizlik korosunu temsil ediyor.

Direnişi ve hak arayışlarını bir koro olarak hayal etmek benim öne sürdüğüm bir fikir değil. Akademisyen Catherine Grant, henüz geçen ay çıkan A Time of One’s Own isimli kitabında feminist koroya değiniyor: Grant’in incelediği birçok feminist sanatçı, koro konseptinden yola çıkarak bilinçlendirme girişiminde bulunuyor. Düzenledikleri etkinlik ve performanslarda feminist sanatçılar, aktivistler, teorisyenler ve diğer kreatifler beraber bir arada veya art arda konuşarak, okuyarak veya şarkı söyleyerek kendi topluluklarını ve seyircileri feminizm üzerine düşünmeye ve tartışmaya davet ediyor. Bu etkinliklerin pedagojik bir amacı var, bilinçlendirmeyle toplulukların baskı rejimlerini tanıması hedefleniyor. Ancak zaman zaman okunan, söylenen, tekrar edilen ifadeler birbirinin üzerine biniyor, aynı İtaatsizlik Arşivi’nde olduğu gibi tek bir anlatı yerine, ortaya daha karmaşık, ancak bir o kadar da güçlü bir hikâye çıkıyor.

Yazının devamı için: Argonotlar.