Zülfaris Sinagogu, Bir Sergi, Uzaktaki Manzara – Rayka Simoni

Sanatçı Taner Ceylan’ın başlattığı ‘Olimpos’ isimli sergi serisinden ikincisi ‘Peyzaj’, 28 Mayıs 2021’de Karaköy’deki Zülfaris Sinagogu’nda açıldı. 11 Haziran’a dek süren sergide Ceylan’ın seçip yön verdiği 13 sanatçının işleri yer alıyordu. Ben serginin son günü Zülfaris Sinagogu’nun yolunu tuttum.

Türkiye’de alınan yüksek sivil güvenlik önlemlerinden dolayı bir sinagoga rastgele girmek mümkün degil. Genellikle bunun için bir ayine davetli olmanız gerekiyor. Ben Türkiye’de bir sinagoga girmeyeli beş yılı aşkın süre geçmişti. Bu yüzden binaya girecek olmak, özellikle de daha önce görmediğim bir sinagogu görecek olmak benim için çok heyecan vericiydi.

Binaya girdiğimde karışık duygular hissettim. Bir yandan binanın güzelliği, tavanda boyalı muhteşem yıldızlar ve aşınmış sıvaları ile duvarların yaşanmışlığı hayranlık uyandırıcıydı. Diğer yandan sergide sergilenen eserler sarsıcıydı.

Giriş katındaki ‘Eve Dönüş’ isimli dört parçalı fotoğraf serisi, bir adamın nü resimlerini sergiliyordu. Bu fotoğraflardan bir tanesi, kadınlar kısmından boylu boyunca aşağıya sarkıtılmıştı. Transparan bir yüzeye basılmış gerçek boyutlu bir nü fotoğraftı. Ana girişin tam önüne denk gelecek şekilde asılmıştı. İlk düşüncem bir ibadethanede bu kadar fazla nü resimin varlığının ne kadar şok edici olduğu ve bu durumun hangi şartlarda kabul edilebilir olabileceğiydi.

Beni şaşırtan ikinci unsur ise, Tora dolabının önünü tamamen kaplayacak şekilde yerleştirilmiş ‘Adam’ isimli porter ve portrenin Hristiyan ikonlarıyla benzerliğiydi. Tora dolabı sinagog içerisindeki en kutsal yerdir. Bir diğer eser binanın zemin katında yer alan sinagoga ait dolabın içine yerleştirilmişti. Oldukça büyük bir dolaptı ve tepesinde ‘YHVH’, yani Tanrı’nın ismi yer alıyordu. Büyük bir ihtimalle bir zamanlar ritüel objelerinin saklandığı bir dolaptı. Bu üslupta bir sergiye bir Camii veya Kilise’de olsa bu kadar tolerans gösterilir miydi? Sergiye gelen bir sürü ziyaretçi bu eserlerin fotoğrafını çekiyordu veya önlerinde fotoğraf çekiliyorlardı. Sergideki eserler, sinagogun dini ritüeller için tasarlanmış olan mimarisinden yararlanacak şekilde yerleştirilmişlerdi.

‘Peyzaj’ sergisi artık kullanılmayan bir sinagogun içerisinde gerçekleşiyordu. Ancak artık kullanılmıyor olması onun bir sinagog olduğu gerçeğini değiştirir mi? Bu bina seneler boyunca bir cemaatin mutlu ve hüzünlü anlarını andığı, düğünlerin, mevlutların, bar/batmitzvaların ve bayram gibi önemli törenlerin gerçekleştiği bir mekan. Bir Yahudinin hayatında gerçekleşen ritüellere ev sahipliği yapmış olan bir yapıt. Ülkemizde alınan yüksek güvenlik önlemlerinden dolayı bir Yahudi’nin bile rahatça aktif bir sinagoga girmesi mümkün değilken Zülfaris’in bu şekilde kullanılması bir tezatlık oluşturmuyor mu?

Serginin girişinde yer alan, Taner Ceylan’ın yazdığı yazıda şöyle bir ifade yer alıyordu: “Sanırım belli bir mesafeden bakınca her şey bir manzaraya dönüşüyor…” Düşündüm ki, aramızdaki mesafeler o kadar uzak ki Zülfaris Sinagogu objeleşiyor ve belirli bir manzara olmaktan öteye geçemiyor.

Zülfaris Sinagogu’nun Kısa bir Tarihi

Zülfaris Sinagogu Hahambaşılık kayıtlarında ‘Kal Kadoş Galata’ olarak geçmektedir. Bulunduğu sokağın Osmanlıca ismi olan ‘Zulf-ü Arus’un halk arasında kısaltılmış hali ‘Zülfaris’ ünvanı ile anılmaktadır. Zulf-ü Arus Osmanlıca sözlüğe göre ‘gelin perçemi’ anlamına gelir. Zamanında sayısız düğün ve geline tanıklık etmiş olan sokağın bugün ‘Perçemli Sokak’ adını almış olması tesadüf olmasa gerek. Hahambaşılık kayıtlarına göre 1671’de yerinde bir başka sinagog mevcuttu. Gazeteci Vittorio Levy ise, sinagogun 1823 senesinde inşa edildiğini yazar. Sinagogun tarihindeki önemli anlardan biri 1856’da Paris Yahudi Hayırsever Cemiyeti başkanı Albert Cahn tarafından düzenlenen, Kırım Savaşında Osmanlı’nın yanında savaşan ve Fransız ordusunda şehit düşen Yahudi askerler için düzenlenmiş anma törenidir.[1] Sinagog cemaat azınlığından dolayı 1983’te son düğününe ev sahipliği yapmış ve hizmete kapanmıştır. 2001 ve 2015 yılları arasında Türk Musevileri Müzesi olarak kullanılmıştır.[2]

Kaynakça

[1] “Işlevi Değişen Sinagoglar.” Türkiye Sinagogları, by Güleryüz Naim and Kehribar İzzet, Gözlem, 2008, p 195. 

[2] Türk Musevileri Müzesi, “Zülfaris Sinagogu – Kal Kadoş Galata”, https://www.muze500.com/index.php?option=com_content&view=article&id=4&Itemid=123&lang=tr

Cilek Cimen, Zeynep. Zülfaris ve ‘Peyzaj’. Hürriyet. 04.06.2021.