1908’den 1931’e İstanbul’da yayınlanan “Her şeye karışan” Ladino mizah gazetesi El Djugeton’un hikayesi
İstanbullu Elia Karmona üretken bir yazardı ve anadili Ladino’da birçok romansa yayınladı. Edebi eserlerinin üstüne Ladino yayıncılığın en başarılı ve uzun ömürlü isimlerinden haftalık mizah gazetesi El Djugeton‘un, yani Soytarı’nın, da yayıncısı ve editörüydü.
1908 yılındaki devrimle beraber Osmanlı basınındaki canlanma Ladino yayınları da kapsamış, Sefarad Yahudilerinin anadilinde İstanbul, İzmir ve Selanik’te birçok yeni gazete ve dergi kurulmuştu. Adı soytarı anlamına gelen bu satirik yayın 1908 dalgasında kurulan Yahudi yayınların belki de en uzun ömürlüsüydü. 1931 yılına kadar Karmona’nın devam ettirdiği El Djugeton Ladino’yla birçok dil oynuna ve ciddi konulara esprili yaklaşımlara sahne oldu.
Sloganı djurnal umoristiko ke se karisha en todo (her şeye karışan mizah gazetesi) olan El Djugeton’un yayın hayatı boyunca Yahudi toplumu dindarlık ve geleneksellik konusunda büyük bir değişimden geçiyordu. Liman şehri Sefaradları giderek daha modern, daha seküler yaşamlar sürdürmeye, batıl inançlardan uzaklaşmaya başlamıştı. Yahudi toplumunun Fransızca eğitimleri elitleri de bu değişimi destekliyordu. Elia Karmona da bunlardan biriydi. El Djugeton’da modernleşme isteği sıklıkla dile getiriliyor, din bahanesiyle halktan avantaj sağladığı iddia edilen din yöneticileri ve batıl inançlar alay konusu oluyordu.
1913 yılından bir makalede İstanbullu Yahudilerin batıl inançlarını listeliyor ve saçma (bavajada) olduklarını okura hissettiriyor. Bunlar arasında haftanın hangi gününde doğduğuna göre bir bebeğin kişiliğini tahmin etmek, 13 sayısının uğursuzluğu (el gursuzluk del numero tredje) ve nazardan korku (ojo malo) diğer toplumlarda da görülen inançlardan. Bu gazetenin alayı sayesinde bugün 20. yüzyılın başında İstanbul’da yaygın olan inançları öğrenmiş oluyoruz.
Halk Kahramanı Djoha ve Kelime Oyunları
El Djugeton’da sıklıkla kullanılan bir stil Yahudi halk karakteri Dhoja’yı farklı şehir durumlarına yerleştirmek. Türkçe’de Nasreddin Hoca olarak bilinen folklor kahramanı Ladino kültürde Djoha adını almış, bazen Yahudi, bazen zeki, bazen şapşal bir kişi olarak karşımıza çıkar. Bu tarz bir yazıda Bohoriko (en büyük oğlanlara verilen bir lakap) adlı berber müşterisine çalışırken uzunca bir hikaye anlatır. Berberi dinlemekten sıkılan müşteri hikayesini kısa kesmesini (lo aga kurto) ister ancak dikkatli dinlemeyip çene çalmaya devam eden Bohoriko saçını kısa istediğini sanar. Böylece müşterinin bütün saçlarını keser.
Bohoriko’nun hikayesindeki gibi kelime oyunları El Djugeton’un peynir ekmeğidir. Birçok şaka veya karakterler arası anlaşmazlık çifte anlamlı kelimelerden geçer. Sıklıkla kullanılan başka bir öğe de farklı kaynaklardan gelen aynı anlamlı kelimelerle ifadeyi zenginleştirmek ve mümkün oldukça bu durumdan faydalanarak şaka yapmaktır. Özellikle mutlu, başaralı, kötü gibi temel sıfatlar için Ladino’da İspanyolca, İbranice, Türkçe, bazen Yunanca, Fransızca veya İtalyanca birçok kelime bulunur.
Cemaat ile Karmona’nın Davası
Ladino yayınlar arasında en popülerlerden biri olan bu mizah gazetesi İstanbul’da basılır ancak diğer şehirlerde de okunurdu. Kurulduktan hemen sonra büyük ün kazanmasına ise nadir rastlanan bir durum sebep olmuştu: resmi mahkemeye taşınan Yahudiler arası bir dava. Yayın hayatının en başından itibaren sofuları ve Bet Din‘i (hahamlar kurulu) sertçe eleştiren ve dalga geçen Karmona modernleşmede başı çeken bir Yahudi’ydi. Eleştiri ve alayları kabullenemeyen Hahambaşı Haim Nahum Osmanlı mahkemesinde Karmona’ya karşı dava açıyor ancak bu çaba ters tepiyor. Yeni kavuşalan basın özgürlüğüne karşı dava açan, bir mizah gazetesinin şakalarını kaldıramayan din adamlarının davası Elia Karmona’ya ve El Djugeton’a kurulduğu ilk aylarda büyük ün getiriyor.
El Djugeton’un 3. sayısı, Moşe Grossman
Cumhuriyet Dönemi’nde El Djugeton
1913’te başlayan baskının ve İstanbul’un işgalinin altında yayınlanmaya devam eden El Djugeton 1908 dalgasında kurulan Ladino yayınlardan en uzun hayatta kalanlardan oluyor. Ancak erken Cumhuriyet sırasındaki baskılar özellikle azınlık yayınlarını zorluyor. Aynı dönemde 1920lerin ikinci yarısında başlayan Vatandaş Türkçe Konuş kampanyası da Ladino’nun canlılığını zedeliyor. Bu sebeplerden 1931 yılında mizah gazetesi yayın hayatına son veriyor. 1940’ların sonunda Ladino yayınlarda yeniden canlanma olsa da yeni bir mizah yayını ortaya çıkmıyor.
1908’den 1931’e İstanbul’da yayınlanan “Her şeye karışan” Ladino mizah gazetesi El Djugeton’un hikayesi
İstanbullu Elia Karmona üretken bir yazardı ve anadili Ladino’da birçok romansa yayınladı. Edebi eserlerinin üstüne Ladino yayıncılığın en başarılı ve uzun ömürlü isimlerinden haftalık mizah gazetesi El Djugeton‘un, yani Soytarı’nın, da yayıncısı ve editörüydü.
1908 yılındaki devrimle beraber Osmanlı basınındaki canlanma Ladino yayınları da kapsamış, Sefarad Yahudilerinin anadilinde İstanbul, İzmir ve Selanik’te birçok yeni gazete ve dergi kurulmuştu. Adı soytarı anlamına gelen bu satirik yayın 1908 dalgasında kurulan Yahudi yayınların belki de en uzun ömürlüsüydü. 1931 yılına kadar Karmona’nın devam ettirdiği El Djugeton Ladino’yla birçok dil oynuna ve ciddi konulara esprili yaklaşımlara sahne oldu.
Modernist Karmona ve Batıl İnançlar
Sloganı djurnal umoristiko ke se karisha en todo (her şeye karışan mizah gazetesi) olan El Djugeton’un yayın hayatı boyunca Yahudi toplumu dindarlık ve geleneksellik konusunda büyük bir değişimden geçiyordu. Liman şehri Sefaradları giderek daha modern, daha seküler yaşamlar sürdürmeye, batıl inançlardan uzaklaşmaya başlamıştı. Yahudi toplumunun Fransızca eğitimleri elitleri de bu değişimi destekliyordu. Elia Karmona da bunlardan biriydi. El Djugeton’da modernleşme isteği sıklıkla dile getiriliyor, din bahanesiyle halktan avantaj sağladığı iddia edilen din yöneticileri ve batıl inançlar alay konusu oluyordu.
1913 yılından bir makalede İstanbullu Yahudilerin batıl inançlarını listeliyor ve saçma (bavajada) olduklarını okura hissettiriyor. Bunlar arasında haftanın hangi gününde doğduğuna göre bir bebeğin kişiliğini tahmin etmek, 13 sayısının uğursuzluğu (el gursuzluk del numero tredje) ve nazardan korku (ojo malo) diğer toplumlarda da görülen inançlardan. Bu gazetenin alayı sayesinde bugün 20. yüzyılın başında İstanbul’da yaygın olan inançları öğrenmiş oluyoruz.
Halk Kahramanı Djoha ve Kelime Oyunları
El Djugeton’da sıklıkla kullanılan bir stil Yahudi halk karakteri Dhoja’yı farklı şehir durumlarına yerleştirmek. Türkçe’de Nasreddin Hoca olarak bilinen folklor kahramanı Ladino kültürde Djoha adını almış, bazen Yahudi, bazen zeki, bazen şapşal bir kişi olarak karşımıza çıkar. Bu tarz bir yazıda Bohoriko (en büyük oğlanlara verilen bir lakap) adlı berber müşterisine çalışırken uzunca bir hikaye anlatır. Berberi dinlemekten sıkılan müşteri hikayesini kısa kesmesini (lo aga kurto) ister ancak dikkatli dinlemeyip çene çalmaya devam eden Bohoriko saçını kısa istediğini sanar. Böylece müşterinin bütün saçlarını keser.
UW Sefarad Araştırmaları Dijital Koleksiyonu
Bohoriko’nun hikayesindeki gibi kelime oyunları El Djugeton’un peynir ekmeğidir. Birçok şaka veya karakterler arası anlaşmazlık çifte anlamlı kelimelerden geçer. Sıklıkla kullanılan başka bir öğe de farklı kaynaklardan gelen aynı anlamlı kelimelerle ifadeyi zenginleştirmek ve mümkün oldukça bu durumdan faydalanarak şaka yapmaktır. Özellikle mutlu, başaralı, kötü gibi temel sıfatlar için Ladino’da İspanyolca, İbranice, Türkçe, bazen Yunanca, Fransızca veya İtalyanca birçok kelime bulunur.
Cemaat ile Karmona’nın Davası
Ladino yayınlar arasında en popülerlerden biri olan bu mizah gazetesi İstanbul’da basılır ancak diğer şehirlerde de okunurdu. Kurulduktan hemen sonra büyük ün kazanmasına ise nadir rastlanan bir durum sebep olmuştu: resmi mahkemeye taşınan Yahudiler arası bir dava. Yayın hayatının en başından itibaren sofuları ve Bet Din‘i (hahamlar kurulu) sertçe eleştiren ve dalga geçen Karmona modernleşmede başı çeken bir Yahudi’ydi. Eleştiri ve alayları kabullenemeyen Hahambaşı Haim Nahum Osmanlı mahkemesinde Karmona’ya karşı dava açıyor ancak bu çaba ters tepiyor. Yeni kavuşalan basın özgürlüğüne karşı dava açan, bir mizah gazetesinin şakalarını kaldıramayan din adamlarının davası Elia Karmona’ya ve El Djugeton’a kurulduğu ilk aylarda büyük ün getiriyor.
Cumhuriyet Dönemi’nde El Djugeton
1913’te başlayan baskının ve İstanbul’un işgalinin altında yayınlanmaya devam eden El Djugeton 1908 dalgasında kurulan Ladino yayınlardan en uzun hayatta kalanlardan oluyor. Ancak erken Cumhuriyet sırasındaki baskılar özellikle azınlık yayınlarını zorluyor. Aynı dönemde 1920lerin ikinci yarısında başlayan Vatandaş Türkçe Konuş kampanyası da Ladino’nun canlılığını zedeliyor. Bu sebeplerden 1931 yılında mizah gazetesi yayın hayatına son veriyor. 1940’ların sonunda Ladino yayınlarda yeniden canlanma olsa da yeni bir mizah yayını ortaya çıkmıyor.
Kaynaklar
Makena Mezistrano, From the Collection: El djugeton, a satirical Ladino newspaper
Nesi Altaras, El Djugeton de Elia Karmona
Olga Borovaya, Modern Ladino Culture: Press, Belles Lettres, and Theater in the Late Ottoman Empire
Paylaş: