Arşiv Avlaremoz Dosya Haberler Kültür Sanat

Binlerce yıllık Yahudi anlatısı Golem, Berlin’de “canlandı” – Serdar Korucu

Popüler kültürde süper kahramanların, robotların ve “cyborg”ların atası olan bir Yahudi anlatısı: Golem… Bugünse Almanya’nın başkenti Berlin’de yer alan Yahudi Müzesi’nin öne çıkan sergilerinden biri.

“Golem” modern İbranice’de “akılsız”, “beyinsiz” demek. Başkalarının sözü ve etkisi altından çıkmayanları ifade etmek için de kullanılıyor. Halbuki bu kelimenin binlerce yıllık bir geçmişi bulunuyor. Ve bu geçmişiyle önemli ilham kaynakları arasında…

golem-doppelgaenger
Golem-Doppelgänger, Fotografie um 1914 © Deutsches Filminstitut, Frankfurt am Main, Nachlass Paul Wegener – Sammlung Kai Möller

“Ruh kazanmamış”, “cenin” ve “kusurlu varlık” anlamları ile Tevrat’ta Mizmorlar Kitabı ve Talmud metinlerinde yer alan “Golem” çoğunlukla toz ve kil gibi maddelerden yapılıyor. Ona hayat verense yazılan muskalar, yapılan ritüeller ve tılsımlar ile İbrani harflerinin özel bir kombinasyonu…

Bir insan tarafından yaratılan bu ruhsuz yaratık, bazen bir yardımcı, bazen bir arkadaş, bazense tehlike altındaki Yahudi toplumunun kurtarıcısı oluyor…

ascher
»Der Golem«, Fritz Ascher, 1916, Öl auf Leinwand © Jüdisches Museum Berlin, Foto: Hermann Kiessling

Golem’i popüler kültüre kazandıran anlatı bir 16. yüzyıl Prag efsanesi. Bu anlatıda Golem’i haham Judah Loew ben Bezalel yaratıyor. Nedeni ise gettoda zulüm altında yaşayan Yahudileri kurtarmak.  Çünkü dönemin Prag’ının antisemit atmosferinde Yahudiler, kan iftiraları nedeniyle sık sık pogroma uğruyor.

Ancak pek çok Golem hikayesinde olduğu gibi bu örnekte de yaratık kontrolden çıkıyor. Sahip olduğu büyük gücün etkisiyle önüne geçilmez bir ölüm makinesine dönüşüyor ve kendi yaratıcısına bile tehdit haline geliyor.

Bu efsane 1915 yılında yayımlanan Gustav Meyrink’in romanına da ilham verir. Alman sinemasının beyazperdeye yansıyan yapıtına da…

rabbiloew
Rabbi Loew mit erhobenen Armen, Szenenfotografie um 1920 © Deutsches Filminstitut, Frankfurt am Main, Nachlass Hans Poelzig, Dauerleihgabe der Adolf und Luisa Haeuser-Stiftung

Bugün Golem, sanattan dijital dünyaya uzanan geniş bir yelpazede çıkıyor karşımıza. Bazen bilimkurgu filmlerindeki “cyborg”lar ile bazense bilgisayar oyunlarındaki robotlarla. Ancak hepsi Yahudi mistisizminin izlerini taşıyor. Ve yine hemen hemen hepsi karşılaşılan tehditlere karşı kurtuluş umudunu da, karşı konulamaz bir gücün rayından çıkma korkusunu da bir arada yaşatıyor.

abarbanel
Joshua Abarbanel, Golem (maquette), 2013, Holz, Metall, Keramik © Courtesy of the artist

Almanya’nın başkenti Berlin’de bulunan Yahudi Müzesi’nin sergisi ise bu güçlü anlatının bugüne uzanan varlığını gözler önüne seriyor. 7 odadan oluşan sergi kapsamında dünyanın dört bir yanından gelen 120’den fazla eser yer alıyor. New York Yahudi Müzesi’nden Boston Güzel Sanatlar Müzesi’ne, New York Modern Sanat Müzesi’nden İsrail Müzesi’ne uzanan bir koleksiyonu ziyaret etme şansını yaratıyor.

gellie
»Human Version 2.0«, Yves Gelli, 2007-2012, Fotografie © Courtesy galerie du jour agnès b, Paris; Yves Gellie press

Yaratan ile yaratılan arasındaki ilişki, yaratılış süreci, güç ve kurtuluş gibi temaları işleyen sergi ziyaretçilerine geniş bir zaman kesiti içinde Golem’in Ortaçağ el yazmalarında yer alışını da, farklı sanat dallarındaki etkisini de gösteriyor. Son bölümde ise bilgisayar oyunlarında, süper kahramanlarda, cyborg’larda Golem’in izini sürerken insanın ne olup olmadığı üzerine bir sorgulamaya itiyor.

kintera
»My Light is Your Life«, Kristof Kintera, 2009, Lampen; Kabel; Elektronik © Kristof Kintera