Arşiv Göze Çarpanlar Makaleler

Buhara’da 10.000 Yahudi mezarı ve ancak 150 Yahudi var

Özbekistan Buhara’da iki sinagog ancak çok az sayıda Yahudi bulunuyor. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Kaynak: NYTimes

Çeviren: Nesi Altaras

Antik İpek Yolu şehirlerinden Buhara’da iki sinagog, İbranice öğreten bir ilkokul, bir Yahudi kültür organizasyonu, ve 10 binden fazla mezara ev sahipliği yapan kocaman bir Yahudi mezarlığı bulunuyor. Bulunmayan tek şey Yahudiler.

Dünyanın en eski, ve yüzyıllar önce en büyük, Yahudi toplumuna ev sahipliği yapan Buhara, Özbekistan’ın merkezinde antik kalıntılara ve İslami mimariye sahip antik bir şehir. Bugünkü Müslüman nüfusu 270.000 kişi, ancak hesaplara göre yalnız 100 ila 150 arasında Yahudi mevcut.

Bu sayılar oğlu ve büyük kızı İsrail’e göç etmiş, kendisi dindar bir Yahudi olan Lyuba Kimatova’ya göre mübalağadan ibaret. Kimatova’ya göre Yahudi geleneklerini uygulayan ve kaşere bakan sadece dört beş aile kaldı. Geri kalanı ona göre “artık Yahudi gibi yaşamıyorlar.”

Bu durumun tamamen onların suçu olmadığını, bunun daha çok Yahudi kanunlarına göre hayvan kesimi yapacak kimse olmadığı için bu hale geldiğini ekliyor. Bir ay önceye kadar şehirde kesim ritüellerini bilen iki rabi vardı, ancak ikisi de kasap bıçağı tutamayacak kadar yaşlı ve hastaydı.

Daha yaşlı olan rabi, bin yılı aşan bu tarihsel toplumu daha da küçülterek yakın zamanda vefat etti.

Buhara’da görevli olmayan askerler. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Solda Buhara Yahudi cemaati başkanı Abram Iskhakov: “Tarihiniz olmadan geleceğiniz olmaz. Sadece tarihimizi, dilimizi ve geleneklerimizi korumak için burada olmamız büyük bir zafer.” Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Buhara yakınlarında Müslüman bir anma töreni. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Kimatova kendisi de gitmek ve giderek büyüyen Buhara Yahudi diasporasına katılmak istiyor. Bahsedilen diasporadakilerin 50,000 tanesi New York’un Queens ilçesinde yaşıyor.

Kimatova “Gitmeye hazırız. Artık sadece en yaşlılar kalıcı.” dedi. 83 yaşındaki kayınpederi, aynı zamanda şehrin son hahamı, genç kızı ve diğer aile üyelerinin ısrarına rağmen gitmemekte ısrar ediyor. “O gitmediği için biz de kalmak zorundayız.”

Buhara’dan süregelen göç 1970’lerin başında Sovyetler Birliği’nin Yahudi göç yasaklarını hafifletmesiyle başladı. 1990’larda Özbekistan’ın bağımsızlığıyla hızlandı. Bağımsızlık, Ruslar, Yahudiler ve diğer azınlıklar için artan milliyetçilik ve radikal İslam korkularına sebep oldu.

Korkulan azınlık baskısı, özellikle Müslüman olmayanlara karşı, gerçekleşmedi ve ülkeyi terk eden Yahudiler bile Özbekistanı Müslüman ve Yahudilerin sorunsuz yaşayabildikleri bir yer olarak, İsrail ve Avrupa’nın birçok yerinin aksine, övgüye layık görüyor.

“Burada hiç antisemitizm hissetmedim. Asla,” dedi Kimatova. Saatçi olan kocası sokakta kafasında kipayla korkmadan geziyor ve 13 yaşındaki kızı şehrin dar sokaklarından eski mahallelerden geçerek tek başına yürüyor.

Dünyanın en eskilerden ve yüzyıllar önce en büyük Yahudi cemaatine ev sahipliği yapan Buhara’da bugün 270.000 kişi civarında Müslüman nüfus bulunuyor. Bunun yanında yaklaşık 100-150 Yahudi bulunmakta. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Özbekistan’ın başkenti Taşkent’teki merkezi hükümet Buhara Yahudilerinin kalmasını, gidenlerin de geri gelmesini istiyor. 2016’da uzun süre diktatörlük yapan İslam Karimov’un ölümünden sonra ülke dışa açılmaya başladı ve yakın zamanda Özbekistan gidenlerin geri gelip en azından bakmaları ve görmeleri için İsraillilere vizesiz seyahat yolunu açtı.

Özbekistan’ın eski Washington büyükelçisi ve açılmanın başındaki yeni Özbek başkanı Shavkat Mirziyoyev’in yakın dostu Sodiq Safoev: “Her zaman Özbek toplumunun doğal bir parçası oldular ve buradaki insanların onlara ihtiyacı var.” dedi. “New York’un büyük tenceresinde eriyip gitmeleri çok üzücü olur.”

Birkaç Yahudi kalmaya ve Buhara’da Yahudi varlığını sürdürmeye kararlı. Bu varlık, yerel hikayelere göre, İsrail kabilelerinin kayboluşuna, ilk topraklarından milattan önce 800’lü yıllarda kovulmalarına kadar geri gidiyor.

Bir diğer teori Buhara Yahudilerinin kökenini bugün Irak’ta bulunan Babil’in Pers kralı tarafından milattan önce 600’deki işgaline bağlıyor.

Buhara Yahudi Cemaati başkanı Abram Iskhakov’a göre: “Tarih olmadan gelecek olmaz. Tarihimizi devam ettirmek için burada olmak, dilimizi ve geleneklerimizi devam ettirmek büyük bir başarı.”

İskhakov’un kızı şu an Avustralya’da yaşıyor, abisi İsrail’de, birçok akrabası da Amerika’da, ve bir çoğu ona da taşınması için sık sık ısrar ediyor ama cevabı hep aynı.

Buhara’da 2000’de gerçekleşen bir Yahudi düğünü. Fotoğraf: Shavkat Boltaev

 

Rabi Aron Sianov 2002 senesinde Sukot’u Buhara’da kutladı. Fotoğraf: Shavkat Boltaev

 

2006’da Buhara’dan göç etmeden evvel bir kısım malvarlıklarını satan bir aile. Buhara’dan süregelen göç 1970’lerin başında Sovyetler Birliği’nin Yahudi göç yasaklarını hafifletmesiyle başladı. 1990’larda Özbekistan’ın bağımsızlığıyla hızlandı. Fotoğraf: Shavkat Boltaev

“Bana burada oradan daha çok ihtiyaç var. İsrail’de ve Amerika’da benim gibi milyonlarca “Abram” var, ama benim yerim burası, evim burası. Balık nasıl suda yaşarsa ben de burada yaşarım.” Ayrıca, her yıl ziyarete gittiği İsrail ona göre çok nemli ve Buhara’dan daha tehlikeli geliyor.

“Burada İsrailliler ve Filistinliler gibi bir problemimiz yok. Müslümanlarla aynı sokakta yaşarız. Beraber okula gideriz, iş yaparız.”

“Eğer iki hayatım olsaydı, birini İsrail’de geçirirdim. Ama yalnız bir tane var, o da burada.”

Kaşer kurallarını uygulayan ama diğer dindaşların dini görüşlerine baskı yapmayan Iskhakov cemaatin daha dindar, Brooklyn, New York merkezli Chabad-Lubavitch Ortodoks tarikatından etkilenen bazı üyeleriyle çekişiyor ve tartışıyor.

Doğu Avrupa kırsalından çıkan Chabad hareketi Aşkenaz Yahudiler tarafından yönetiliyor. Aşkenazların giyimi, dili, ve hayata bakışları geleneksel olarak Sefarad Buhara Yahudilerinden farklı. Buhara Yahudileri Müslümanları arkadaş olarak görüyor, düşman değil, ve Yiddiş değil kendi dilleri olan Bukhori konuşuyorlar. Bukhori Rusça ve Özbekçe kelimelerin karıştığı Farsça ve İbranice birleşimi bir dil.

Üyeleri siyah başlıklı şapka takan ve siyah kaban giyen Chabad hareketi Yahudi geleneğini koruma ve asimilasyonu önlemekte eski Sovyet ülkelerinde öncü olarak görünüyor. Hem Rusya’nın hahambaşısı hem de Özbekistan’ın Taşkent’teki hahambaşısı Baruch Abramchayev hareketin müritlerinden.

“Burada kendi geleneklerimiz var, önceden kimse siyah şapka takmazdı.” dedi İskhakov.

10.000’den fazla mezara sahip ve gitgide büyüyen Buhara’da bir Yahudi mezarlığı. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Yine de burada, kaşer yemek ihtiyacını Taşkent’teki Haham Abramchayev’den sağlayan son birkaç Yahudi’yi desteklediği için Chabad’ı övdü.

Yakın zamanda gerçekleştirdiği bir Buhara gezisinde haham, Kimatova’nın bahçesinde altı tavuk kesti ve ardından şehir dışında bir çiftlikte üç ineğin kesimini yaptı. Haham üç inekten birinin kestikten ve organlarına baktıktan sonra kaşer olmadığına karar verdi. Karar Özbek çiftçiyi satılamayan kanlı bir inek ölüsüyle bıraktı.

Müslümanlar ve Yahudiler arasında ilişkiler her zaman uyumlu olmamıştı. 18. yüzyılda Müslüman misyonerler Yahudileri din değiştirmeye zorlamış ve ortaya chalas olarak bilinen, hala özelliklerini koruyan bir dönme grubu çıkmıştı.

Zalimliğiyle ünlü Buhara Emiri’nin altında, 19. yüzyıldaki Rus işgaline kadar Yahudiler bağımsız hanlıkta, Rus işgalinden hemen önce ziyaret eden bir Macar Yahudi gezgine göre “tamamen baskı altında yaşadı.” Emir Ruslar karşısındaki yenilgisi sebebiyle Yahudileri suçladı.

Yüzyıllar içinde Buhara Yahudileri Özbekistan’ın diğer kentlerine ve Orta Asya’nın diğer yerlerine ve oralardan da dünyanın dört bir yanına dağıldılar. Bugün Queens, İsrail ve birçok yerde yaşayan Yahudiler kendilerini, şehre direkt bağlantıları olmasa da, Buhara Yahudisi olarak tanımlıyorlar.

Bunlardan bir tanesi İsrailli milyarder ve Semerkant (Özbekistan’ın doğusunda bir şehir) doğumlu Chabad destekçisi Lev Leviev. Leviev Dünya Buhara Yahudileri Kongresi’nin başkanı ve kongrenin birçok yerde dağılan toplumu bir arada tutmak için bağlantıları var.

Sağda tutucu bir Yahudi olan Lyuba Kimatova, Buhara’da Kaşer’e bakan ve Yahudi geleneklerini devam ettiren sadece dört veya beş aile kaldığını söyledi. Diğerleri artık Yahudi gibi yaşamıyorlar dedi. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Ortada Özbekistan’ın Taşkent’teki hahambaşısı Baruch Abramchayev, Buhara’yı düzenli aralıklarla ziyaret ederek oradaki Yahudi cemaatine kaşer et hazırlıyor. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Buhara Yahudi cemaati başkanı Mr. Iskhakov, ABD veya İsrail’e göç etmeyi düşündüğünü ancak burada oradan daha çok ihtiyaç duyulduğuna karar verdiğini söyledi. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Her yıl Pesah’tan önce Buhara’da kalan son Yahudilere, bayramı kutlayabilmeleri için Leviev onlara matza yolluyor.

Yerel Yahudiler gönderilen için teşekkür ederken bazı yaşlılar eskiden şehirde üretilen yuvarlak matzayı hatırlıyor ve Avrupa’dan gelen kare şeklindeki fabrika üretimi matzadan şikayet ediyor.

Şehrin Yahudi kültür derneğinin başkanı olan Rafael Elnatanov’a göre cemaati hayatta tutmanın tek yolu devlet desteği. Eğer devlet teşvikte bulunursa ve iş yapmak kolaylaşırsa İsrail ve Amerika’ya giden Yahudiler geri gelip en azından yarı zamanlı burada yaşayabilir.

Cemaat küçüldükçe kalıp kalmama sorusu daha da sık ortaya çıkıyor, aileler dağılıyor ve Yahudi gelenekleri ve yemek kurallarına uymak zorlaşıyor.

Bazıları uğraştıkları meslek kolları başka yerde bulunamayacağı için kalıyor. Mesela Simyon İsmailov yılanlardan zehir çıkartıp ilaç şirketlerine satıyor. Buhara’nın dışında işlettiği yılan çiftliği yılan zehri içeren küçük tüplerin her birini 2.000 dolara satıyor.

Buhara’da 10 kardeşten son kalan Yahudi ayakkabıcı Jura Khoshayev, 8 yakın akrabasının yaşadığı New York’a taşınmayı düşündüğünü, ama Buhara’nın eski Yahudi mahallesinden başka bir yerde uyum sağlayamamaktan korktuğunu söyledi. “Bir sürümüz Amerika’da depresyona giriyorlar, çok fazla anti-depresan alıyorlar” dedi.

Dışarıda yaşamanın stresine karşılık Buhara’da Yahudi yaşam da giderek küçülüyor. Sayılar çok azaldığı için birçok zaman sinagogda dua düzenlemek için gereken 10 kişilik minyanı bulmak bile zor oluyor.

Buhara’nın dışındaki çifltiğinde yılanlardan zehir çıkartıp ilaç şirketlerine satan Simyon Ismailov, işinin kolay bir şekilde yurtdışına taşınamayacağını söylüyor. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Buhara’da bir Yahudi okulu. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

 

Buhara’da 10 kardeşten son kalan Yahudi ayakkabıcı Jura Khoshayev, 8 yakın akrabasının yaşadığı New York’a taşınmayı düşündüğünü, ama Buhara’nın eski Yahudi mahallesinden başka bir yerde uyum sağlayamamaktan korktuğunu söyledi. “Bir sürümüz Amerika’da depresyona giriyorlar, çok fazla anti-depresan alıyorlar” dedi. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times

Aynı dinden eş bulmak da büyük bir sorun ama Kimatova kararlı olduğunu söyledi: kayınpederi ne derse desin kızı Sarah evlenecek yaşa gelmeden yurtdışına taşınmak istiyor.

1990larda kurulan ve şimdi boş kalan Yahudi okullarından şikayet ederek “Burada onun için kimse yok,” dedi. Okulun 440 öğrencisinden sadece 39’u Yahudi, ve onların da hiçbiri Sarah ile aynı sınıfta değil. “Eninde sonunda hepimiz gideceğiz.” dedi.

Buhara’nın eski tren istasyonu. Fotoğraf: Dmitry Kostyukov, The New York Times